با پیروزی انقلاب اسلامی Ùˆ خروج اتباع امریکا از ایران ØŒ بسیاری از طرØها Ùˆ قراردادهای میان این دو کشور Ùسخ شد یا به Øال تعلیق درآمد Ùˆ روابط ایران Ùˆ امریکا تیره شد (اÙتخار جهرمی ØŒ ص 9). در 13 آبان 1358ØŒ جمعی از دانشجویان ØŒ سÙارت امریکا در تهران را تصر٠کردند Ùˆ 52 تن از دیپلماتهای امریکایی را گروگان گرÙتند. خواستة اصلی دانشجویان Ú©Ù‡ با تأیید امام خمینی رØمة الله علیه همراه شد، قطع مداخلة امریکا در امور ایران Ùˆ برگرداندن Ù…Øمدرضا پهلوی بود. این واقعه به قطع روابط دولتهای ایران Ùˆ امریکا، تØریم تجاری ایران از سوی امریکا Ùˆ توقی٠کلیة داراییها Ùˆ ذخائر ارزی ایران در امریکا Ùˆ مؤسسات امریکایی در سراسر جهان یعنی بیرون از Øوزة صلاØیت قضایی آن کشور انجامید (اØمدی واستانی ØŒ ص 13).
برای ØÙ„ مشکلات ناشی از بØران گروگانگیری Ùˆ رÙع توقی٠داراییهای ایران Ùˆ با صلاØدید امام خمینی (ره ) Ú©Ù‡ در Ùرمان مورخ 4 اسÙند 1358 اعلام شد، ØÙ„ ÙˆÙصل مسئلة دیپلماتهای امریکایی به مجلس شورای اسلامی Ú©Ù‡ در شر٠تشکیل بود، واگذار شد (امام خمینی ØŒ ج 11ØŒ ص 280Ù€281). در 11 آبان 1359ØŒ مجلس شروط چهارگانه ای تعیین کرد Ú©Ù‡ به دولت امکان ØÙ„ اختلاÙات با امریکا را Ù…ÛŒ داد. این شروط از پیام امام خمینی (ره ) در 21 شهریور 1359 به زائران بیت الله الØرام برگرÙته شده Ùˆ عبارت بود از: بازپس دادن اموال خانوادة Ù…Øمدرضا پهلوی Ø› لغو تمام ادعاهای امریکا علیه ایران Ø› تضمین امریکا به عدم مداخلة سیاسی Ùˆ نظامی در ایران Ø› Ùˆ آزاد گذاشتن تمامی سرمایه های ایران ( روزنامة رسمی جمهوری اسلامی ایران ØŒ Ø´ 11589ØŒ ص 21).
با میانجیگری دولت الجزایر، زمینة مذاکره Ùˆ تواÙÙ‚ طرÙین برای ØÙ„ اختلاÙات Ùراهم شد Ùˆ در زمان نخست وزیری Ù…Øمدعلی رجایی (شهادت : 1360)ØŒ مذاکراتی صورت گرÙت Ú©Ù‡ به صدور «بیانیه های الجزایر» در 29 دی 1359 انجامید (اÙتخار جهرمی ØŒ ص 19Ø› اØمدی واستانی ØŒ ص 14).
بیانیه های الجزایر، از نظر Øقوقی ØŒ عهدنامه ای بین المللی تلقی Ù…ÛŒ شود، اما چون آنها را دولتی ثالث صادر کرده ØŒ در واقع ØŒ این عهدنامه بر خلا٠عر٠معاهدات دو یا چندجانبة بین المللی منعقد شده است . با وجود این ØŒ دولت الجزایر در مقدمة بیانیة اول در مقام میانجی اعلام Ù…ÛŒ دارد Ú©Ù‡ تعهدات متقابل از سوی دو دولت به عمل آمده است . در مقدمة بیانیة دوم نیز دولت الجزایر رسماً مواÙقت دولتهای ایران Ùˆ امریکا به قرار مذکور در بیانیه را اعلام کرده است . لذا همان طور Ú©Ù‡ مقامات دو دولت تأکید کرده اند، بیانیه های الجزایر به انعقاد تواÙÙ‚ بین المللی بین ایران Ùˆ امریکا منتهی شده است . این تواÙÙ‚ تعهدات Øقوقی لازم الرعایه برای طرÙین ایجاد کرده است Ú©Ù‡ مربوط به زمان خاصی نیست Ùˆ با برخورداری از تداوم Ùˆ اعتبار، طرÙین همواره ملتزم به آن تلقی Ù…ÛŒ شوند (اØمدی واستانی ØŒ ص 15Ø› اودیت ØŒ ص 223Ø› «بیانیه های الجزایر»، ص 240ØŒ 257).
بیانیه های الجزایر مشتمل بر سه سند است : سند اول با عنوان « بیانیة عمومی »، Øاوی تعهدات Ú©Ù„ÛŒ طرÙین از قبیل آزادی گروگانها، آزادی داراییهای ایران Ùˆ لغو تØریم تجاری ایران است . سند دوم دربارة ØÙ„ Ùˆ Ùصل دعاوی دو دولت است Ú©Ù‡ به « بیانیة ØÙ„ ÙˆÙصل دعاوی » موسوم است ØŒ Ùˆ سند سوم با عنوان « تعهدات دولت امریکا Ùˆ دولت ایران »، روشهای اجرای تعهدات مالی طرÙین را تعیین کرده است (اÙتخار جهرمی ØŒ ص 19Ù€21ØŒ 27).
1) تعهدات امریکا . نظر به سوابق مداخله های متعدد Ùˆ همه جانبة امریکا در امور ایران Ùˆ با پاÙشاری دولت ایران در مذاکرات ØŒ امریکا مطابق مادة یک بیانیة عمومی تعهد کرد Ú©Ù‡ به صورت مستقیم یا غیرمستقیم ØŒ سیاسی Ùˆ یا نظامی در امور داخلی ایران مداخله نکند. این تعهد به منزلة پذیرش اولین شرط از شروط چهارگانة مجلس شورای اسلامی بود (ممتاز Ùˆ رنجبریان ØŒ ص 52). همچنین مطابق مواد 2ØŒ 3ØŒ 4 امریکا متعهد شد Ú©Ù‡ کلیة تØریمهای تجاری ایران را لغو کرده ØŒ اموال Ù…Øمدرضا پهلوی را به ایران بازگرداند Ùˆ داراییهای ایران را Ú©Ù‡ پس از بØران گروگانگیری توقی٠شده بود، آزاد کند. بعلاوه طبق بند ب بیانیة عمومی ØŒ امریکا ملزم شد Ú©Ù‡ تمام دعاوی Ù…Ø·Ø±Ø Ø¯Ø± دادگاههای امریکا را مختومه Ùˆ آنها را از طریق داوری بین المللی ØÙ„ ÙˆÙصل کند. این دعاوی ناظر به دادخواستهای اتباع Ùˆ مؤسسات امریکایی علیه دولت ایران بود Ú©Ù‡ پس از انقلاب اسلامی Ùˆ به علت عدم اجرای قراردادها Ùˆ یا پس از بØران گروگانگیری اقامه شده بود Ùˆ خواهانهای امریکایی غرامت Ù…ÛŒ خواستند. این تعهدات امریکا به معنای پذیرش سایر شروط مذکور در تصمیم مجلس بود (اÙتخار جهرمی ØŒ ص 30Ù€ 31Ø› اØمدی واستانی ØŒ ص 18Ù€20Ø› « بیانیه های الجزایر»، ص 236Ù€ 247).
2) تعهدات ایران . براساس بند سه بیانیة عمومی Ùˆ بند یک سند تعهدات ØŒ دولت ایران تعهد کرد Ú©Ù‡ خروج Ùˆ عزیمت ایمن 52 تبعة امریکا از ایران را تأمین نماید. همچنین وجوه مشخصی را در دو Øساب جداگانه برای تسویة بدهیهای بانکی Ùˆ بدهی وامهای سندیکایی واریز کند Ùˆ سپرده ای به مبلغ یک میلیارد دلار در Øساب تضمینی Ù†Ú¯Ù‡ دارد تا از Ù…ØÙ„ آن مبالغ تعیین شده در اØکام صادره علیه ایران پرداخت شود (« بیانیه های الجزایر»، ص 242ØŒ 268).
3) تعهد مشترک طرÙین به تشکیل دیوان داوری .
در این مذاکرات طرÙین تواÙÙ‚ کردند Ú©Ù‡ مطابق بند ب اصول Ú©Ù„ÛŒ بیانیة عمومی ØŒ هیئت داوری ویژه ای برای ØÙ„ Ùˆ Ùصل دعاوی اتباع طرÙین تشکیل شود. از آنجا Ú©Ù‡ مطابق قوانین ایران ØŒ قوة مجریه مستقلاً ØÙ‚ ندارد دعاوی دولتی را به داوری بین المللی ارجاع دهد، مجلس شورای اسلامی درتاریخ 24 دی 1359 با تصویب قانون ØÙ„ Ùˆ Ùصل اختلاÙات مالی Ùˆ Øقوقی دولت جمهوری اسلامی ایران با دولت امریکا، به دولت اجازه داد تا نسبت به اختلاÙاتی Ú©Ù‡ ناشی از انقلاب اسلامی Ùˆ تصر٠«مرکز توطئة امریکا» نباشد،
با توجه به مصوبة سابق الذکر مجلس از طریق داوری مرضی الطرÙین اقدام Ùˆ اختلاÙات را ØÙ„ ÙˆÙصل نماید (ایران . قوانین Ùˆ اØکام ØŒ ص 8).
در بیانیة دوم دولت الجزایر ترتیب تشکیل دیوان داوری دعاوی ایران Ùˆ امریکا بیان شده است . دیوان مرکب از سه شعبه Ùˆ هرشعبه دارای سه عضو است : یک داور ایرانی ØŒ یک داور امریکایی Ùˆ یک داور مشترک به انتخاب شش Ù†Ùر داوران ایرانی Ùˆ امریکایی . دیوان تنها به آن دسته دعاوی رسیدگی Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ تا تاریخ صدور بیانیه ها موجود بوده است . دیوان صلاØیت رسیدگی به چند نوع دعاوی را دارد Ú©Ù‡ عبارت اند از: دیون ØŒ سلب مالکیت Ùˆ سایر اقدامات مؤثر در Øقوق مالکیت ØŒ قراردادهای خرید Ùˆ Ùروش ØŒ خدمات Ùˆ تÙسیر یا اجرای بیانیه ها. دیوان ØŒ ØÚ©Ù… هر مورد را با رعایت کامل قانون Ùˆ با اعمال اصول Øقوقی بازرگانی Ùˆ Øقوق بین الملل صادر Ù…ÛŒ نماید Ú©Ù‡ در صورت تواÙÙ‚ طرÙین ØŒ Ù…ÛŒ تواند براساس قواعد انصا٠نیز رأی دهد. کلیة تصمیمات Ùˆ اØکام دیوان قطعی Ùˆ لازم الاجراست Ùˆ طرÙین ملزم اند Ú©Ù‡ بدون تأخیر آن را به اجرا گذارند. آرای دیوان یا به صورت سازشی مبنی بر تأیید تواÙقات طرÙین صادر Ù…ÛŒ شود یا به صورت تراÙعی Ú©Ù‡ در ماهیت دعوا صدور ØÚ©Ù… Ù…ÛŒ نماید. هیئت عمومی دیوان صلاØیت صدور آرای تÙسیری در موضوعات مورد اختلا٠طرÙین یا اجرای بیانیه ها را دارد. در عمل ØŒ بیشترین دعاوی Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯Ù‡ در دیوان ØŒ دعاوی Ú©ÙˆÚ†Ú© بوده Ú©Ù‡ خواستة آنها کمتر از 250 هزار دلار است (اÙتخار جهرمی ØŒ ص 22Ù€23Ø› Ù…Øبی ØŒ ص 110Ù€ 111Ø› « بیانیه های الجزایر»، ص 8 25Ù€262).
یک روز بعد از صدور بیانیه ها، در 30 دی 1359ØŒ گروگانها آزاد Ùˆ از راه الجزایر به امریکا منتقل شدند (نظربلند، ص 592). دولت امریکا نیز بلاÙاصله بالغ بر 955ر7 میلیارد دلار از داراییهای ایران را به Øساب امانی مقرر در تواÙقات انتقال داد (اØمدی واستانی ØŒ ص 28).
از اوایل 1360 Ø´ ØŒ دیوان داوری دعاوی ایران Ùˆ امریکا کار رسیدگی به پرونده ها را آغاز کرد Ú©Ù‡ همچنان ادامه دارد. با پایان مهلت یکسالة ثبت دادخواستها در دیوان ØŒ طرÙین بیش از چهارهزار دادخواست ثبت کرده اند Ú©Ù‡ تا به Øال نزدیک به 900 ØŒ 3 Ùقرة آن به موجب ØÚ©Ù… ØŒ تصمیم یا دستور دیوان رسیدگی Ùˆ مختومه شده اند (اØمدی واستانی ØŒ ص 37Ø› اÙتخار جهرمی ØŒ ص 25Ù€26).
از دیدگاه Øقوقی ØŒ برخی ایرادها به بیانیه های الجزایر وارد است Ø› از جمله پیش بینی نکردن راهی برای جلوگیری از Ø·Ø±Ø Ø¯Ø¹Ø§ÙˆÛŒ ایرانیان دارای تابعیت مضاع٠؛ اجرای Ùوری اØکام Ù…Øکومیت ایران Ø› Ù†Øوة تعیین داوران ثالث Ø› Ùˆ کاÙÛŒ نبودن بیانیه ها برای شناسایی Ùˆ بازپس گیری اموال خانوادة Ù…Øمدرضا پهلوی ( رجوع کنید به نظربلند، ص 594Ù€599). امریکا در موارد متعدد، اصول اساسی بیانیه ها مانند تعهد به عدم مداخله در امور ایران را زیر پا نهاد، Ùˆ ایران ناگزیر از تقدیم دادخواست به دیوان داوری برای پایان دادن به این مداخلات شد (ممتاز Ùˆ رنجبریان ØŒ ص 50Ù€51). بعلاوه ØŒ امریکا تØریمهای تجاری را Ú©Ù‡ به موجب بیانیه ها ملغی اعلام کرده بود، در سالهای جنگ تØمیلی (1359Ù€1367Ø´ ) Ùˆ پس از پایان آن به انواع Ùˆ روشهای دیگر برقرار نمود (همانجا)Ø› این در Øالی است Ú©Ù‡ تعهدات مذکور در بیانیه های الجزایر Ù…Øدود به زمان خاصی نیست . برخی معتقدند Ú©Ù‡ تشکیل دیوان داوری به Ù†Ùع امریکا تمام شده است ØŒ زیرا این دولت ضمن توÙیق در آزادی گروگانها Ùˆ مصالØÙ‡ با ایران ØŒ توانست مرجعی ایجاد کند Ú©Ù‡ اØکام قضایی موردنیاز خواهانهای امریکایی را صادر Ù…ÛŒ نماید (نظربلند، ص 608).
با اینهمه Ùˆ به رغم انتقادهایی از این دست ØŒ بیانیه های الجزایر ثمرات ارزنده ای به بار آورده است . آزادی داراییها Ùˆ سپرده های ایران در امریکا Ùˆ جنبة بین المللی یاÙتن تعهدات امریکا در این خصوص ØŒ ختم ماجرای گروگانگیری ØŒ رÙع دعاوی پرشمار خواهانهای امریکایی در Ù…Øاکم امریکا Ùˆ الزام آنها به Ø·Ø±Ø Ø¯Ø§Ø¯Ø®ÙˆØ§Ø³Øª در مرجع داوری بین المللی از آن جمله است ( رجوع کنید به نبوی ØŒ ص 684ØŒ 685ØŒ 692 به بعد؛ اÙتخار جهرمی ØŒ ص 30ØŒ 31ØŒ 34). همچنین ØŒ ممکن ساختن Ø·Ø±Ø Ø¯Ø¹ÙˆØ§ در مرجعی بین المللی درصورت تخل٠امریکا از اجرای بیانیه ها Ùˆ قطع تØریمهای اقتصادی امریکا Ùˆ هماوردی Øقوقی Ùˆ سیاسی با دولت قدرتمداری چون امریکا در زمرة آثار مثبت بیانیه هاست . بیانیه های الجزایر در زمانی صادر شد Ú©Ù‡ اÙکار عمومی بین المللی پس از گروگانگیری نسبت به انقلاب اسلامی تهییج شده بود، دولت نوپای ایران با ناآرامیهای متعدد داخلی روبرو بود، اقتصاد کشور تØت تأثیر Ùشارهای بین المللی Ùˆ تØریمهای اقتصادی قرار داشت و، از همه مهمتر، تجاوز همه جانبة عراق به جمهوری اسلامی ایران ØŒ تمامیت ارضی کشور را تهدید Ù…ÛŒ کرد.
دستاوردهای بیانیه های الجزایر Øاصل تلاش جمع اندکی از نیروهای متخصص ایرانی بود Ú©Ù‡ صدها کارشناس زبدة امریکایی را با انبوه امکانات Ùˆ اطلاعاتشان در مقابل داشتند (نبوی ØŒ ص 677). در همین Øال ØŒ دیوان داوری دعاوی ایران Ùˆ امریکا به اعتقاد صاØب نظران نمونة موÙÙ‚ÛŒ از ØÙ„ ÙˆÙصل مسالمت آمیز اختلاÙات بین المللی است Ùˆ آرای آن موجب تØولاتی در قواعد Øقوقی بین المللی شده است (دوپوئی ØŒ ص 385). این دیوان به Ù„Øاظ مدت طولانی Ùعالیتش ØŒ جزو مراجع داوری شبه دائمی قلمداد Ù…ÛŒ شود (براون Ù„ÛŒ ØŒ ص 125) Ú©Ù‡ آرای مهم آن از Øد تواÙقات دو دولت ایران Ùˆ امریکا Ù…ÛŒ گذرد Ùˆ اعتباری عام Ù…ÛŒ یابد (Ù…Øبی ØŒ ص 92ØŒ 133).
منابع : عبدالغنی اØمدی واستانی ØŒ Â«Ø´Ø±Ø Ù…Ø®ØªØµØ± بیانیه های الجزایر»، مجلة Øقوقی ØŒ Ø´ 1 (زمستان 1363)Ø› گودرز اÙتخار جهرمی ØŒ «دیوان داوری دعاوی ایران Ù€ ایالات متØده Ùˆ عملکرد آن در قلمرو Øقوق بین الملل »، مجلة Øقوقی ØŒ Ø´ 16Ù€17 (1371Ù€1372Ø´ )Ø› ایران . قوانین Ùˆ اØکام ØŒ مجموعة قوانین اولین دورة مجلس شورای اسلامی : 7 خرداد 1359 تا 6 خرداد 1363 ØŒ تهران 1366Ø´ Ø› «بیانیه های الجزایر»، مجلة Øقوقی ØŒ Ø´ 1 (زمستان 1363)Ø› Ø±ÙˆØ Ø§Ù„Ù„Ù‡ خمینی ØŒ رهبر انقلاب Ùˆ بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران ØŒ صØÛŒÙØ© نور ØŒ تهران 1361Ø´ Ù€ Ø› روزنامة رسمی جمهوری اسلامی ایران ØŒ Ø´ 11589ØŒ 18 آذر 1363Ø› Ù…Øسن Ù…Øبی ØŒ «ماهیّت Øقوقی دیوان داوری دعاوی ایران Ù€ ایالات متØده از دیدگاه Øقوق بین الملل »، مجلة Øقوقی ØŒ Ø´ 18Ù€ 19 (1373Ù€ 1374Ø´ )Ø› جمشید ممتاز Ùˆ امیرØسین رنجبریان ØŒ «مداخلة آمریکا در امور ایران Ùˆ اقامة دعوای ایران در دیوان داوری ایران Ùˆ آمریکا»، مجلة دانشکدة Øقوق Ùˆ علوم سیاسی ØŒ دانشگاه تهران ØŒ Ø´ 37 (تابستان 1376)Ø› بهزاد نبوی ØŒ «پاسخهایی به نقد بیانیة عمومی الجزایر»، مجلة سیاست خارجی ØŒ سال 5ØŒ Ø´ 3 (پائیز 1370)Ø› غلامرضا نظربلند، «دیوان داوری دعاوی ایران Ù€ ایالات متØده »، مجلة سیاست خارجی ØŒ سال 4ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1369)Ø›
B. Audit, "Les accords d'Alger du 19 janvier 1981 tendant au rةglement des diffإrends entre les ـtat-Unis et l'Iran", Journal du droit International, vol. 108, no.4 (1981); I. Brown Lie, "International law at the fiftieth anniversary of the United Nations (general course on public international law)", Recueil des cours de l'Acadإmie de droit international, vol. 250 (1995); P. M. Dupuy, Droit international public , Paris 1992.