| Ùرانکلین روزولت، رئیس‌جمهور آمریکا
از شهریور Û±Û³Û²Û° به بعد، برای نزدیک به چهار دهه، دولت امریکا به Ù†ØÙˆÛŒ اساسی Ùˆ جدایی‌ناپذیر درگیر امور ایران شد Ùˆ به تدریج به مهم‌ترین متØد سیاسی Ùˆ نظامی Ù…Øمدرضا پهلوی در سال‌های سلطنتش بدل شد، هرچند پیش از اشغال ایران Ùˆ در دوران پهلوی پدر نیز می‌شد ردی از Øضور مستشاران امریکایی را در ایران شناسایی کرد. نخستین هیات امریکایی در سال Û±Û²Û¹Û± (Û±Û¹Û±Û²) به سرپرستی مورگان شوستر به ایران آمد Ùˆ Ú©Ù…ÛŒ بعد‌تر، در سال‌های نخست دهه Û±Û¹Û²Û° گروهی از مستشاران مالی امریکایی تØت سرپرستی دکتر آرتور میلسپو برای Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ùˆ کارآمدی سازوکار مالی ایران Ú©Ù‡ به Ùساد Ùˆ ناکارآمدی شهرت داشت، به ایران دعوت شدند. در آن سال‌ها پهلوی پدر، رضا شاه، پس از کنار زدن آخرین پادشاه قاجاری، سخت دلبسته نوسازی Ùˆ صنعتی‌ شدن ایران بود Ùˆ تلاش داشت با تبدیل خود به چهره‌ای ملی، از اعتبار سیاسی Ùˆ Øمایت عمومی بیشتری برخوردار شود. Ú¯Ùته شده Ú©Ù‡ هد٠دولت ایران از دعوت مستشاران مالی امریکایی هم Ø§ØµÙ„Ø§Ø ÙˆØ¶Ø¹ÛŒØª مالی ایران بود Ùˆ هم جلب توجه Ùˆ سرمایه‌گذاری قدرت اقتصادی Ùˆ صنعتی روزاÙزونی Ú©Ù‡ در ایالات متØده امریکا وجود داشت. علاقه‌مندی ایران به جذب سرمایه‌داران Ùˆ صنعت‌گران امریکایی به عنوان نیرویی تازه Ùˆ قابل‌اعتماد در عرصه جهانی به سرخوردگی Ùˆ ناامیدی Øاکمان ایرانی از انگیزه‌ها Ùˆ عملکردهای شرکای تجاری قدیمی یعنی شوروی Ùˆ بریتانیا Ùˆ تمایل به قطع وابستگی به آنها نیز ارتباط داشت. دکتر میلسپو Ùˆ گروهی Ú©Ù‡ او سرپرستی‌شان می‌کرد، در ابتدای ماموریت خود در زمینه تدارک سازوکارهای جمع‌آوری مالیات‌ها Ú©Ù‡ به اÙزایش درآمدهای دولت منجر شد، موÙقیت‌هایی کسب کردند Ú©Ù‡ البته خوشایند Øاکمیت ایران بود. با توصیه دکتر میلسپو جمعی از مهندسان امریکایی برای بررسی Ø·Ø±Ø Ø§Øداث راه‌آهن سراسری استخدام شدند Ùˆ گروهی از امریکاییان٠به ایران آمده نیز، سرگرم نظارت بر اØداث راه‌های جاده‌ای، ارائه مشاوره‌هایی به منظور بهبود کشت Ùˆ زرع Ùˆ توسعه صنایع جهانگردی Ùˆ Ùرش‌باÙÛŒ شدند. ولی مدتی طول نکشید Ú©Ù‡ تلاش‌های اصلاØ‌گرانه دکتر میلسپو Ùˆ همکارانش با مخالÙت Ùˆ مقاومت جدی Ù…ØاÙÙ„ صاØب قدرت Ùˆ به ویژه دربار ایران مواجه شد. معلوم بود Ú©Ù‡ کوشش هیات امریکایی برای پایان دادن به Ùساد مالی موجود در ارتش Ùˆ دربار ایران به مذاق رضا شاه نیز خوش نیامد زیرا خود پادشاه نیز از مداخلات نزدیکان پرنÙوذش در امور مالی Ùˆ دست‌درازی‌ها به درآمدهای ملی، سود سرشاری می‌‌برد. خواسته‌های دکتر میلسپو برای برخورداری از اختیارات بیشتر موجب اÙزایش نارضایتی‌های پادشاه Ùˆ بهره‌برداری Ùرصت‌طلبان از همین ناخرسندی شاه شد.(Û±) نزدیکان رضا شاه مدعی بودند Ú©Ù‡ یکی از اهدا٠دعوت٠ایران از این گروه از مستشاران مالی امریکایی، جلب سرمایه‌گذاران این کشور در بخش‌های مختل٠صنعت Ùˆ معدن ایران بوده اما دکتر میلسپو Ùˆ یارانش نتوانسته‌اند در این زمینه توÙیق چندانی به دست آورند. به‌ واقع، در آن سال‌ها یک شرکت Ù†Ùتی امریکایی به نام سینکلر موÙÙ‚ شد امتیاز بهره‌برداری از Ù†Ùت شمال را به دست آورد ولی با بالا گرÙتن مخالÙت‌های شوروی Ùˆ بریتانیا Ùˆ Øامیان ایرانی‌شان Ùˆ البته دشواری‌های موجود برای عملیات اکتشاÙی، سرمایه‌گذاران Ù†Ùتی امریکایی دست از کار شستند. دکتر میلسپو Ú©Ù‡ می‌دید به تدریج از اقتدار Ùˆ اختیاراتش کاسته می‌شود، در سال Û±Û¹Û²Û· استعÙا داد Ùˆ ایران را ترک کرد. دیگر مستشاران مالی امریکایی نیز پس از پایان یاÙتن مدت قرارداد‌هایشان از ایران خارج شدند.(Û²) با خروج هیات مستشاران امریکایی، رضا شاه Ú©Ù‡ هنوز برای دستیابی به رویای نوسازی Ùˆ توسعه صنعتی ایران به Ú©Ù…Ú© قدرت‌های اقتصادی سرآمد نیاز داشت، این بار روی به جانب آلمان برد، تصمیمی Ú©Ù‡ Øدود یک دهه بعد به بهای گزاÙÛŒ برای او Ùˆ سلطنت٠به ظاهر مستØکمش تمام شد. دکتر میلسپو بعد‌ها در کتابی، سقوط رضا شاه را به Ùساد Ùˆ سخت‌گیری‌های او Ùˆ اÙزایش نارضایتی‌های عمومی مرتبط دانست Ùˆ نوشت: «اگر رضا شاه Ùˆ ارتش او بنای کار را بر غارت Ùˆ چپاول گسترده نگذاشته بودند، اØتمال داشت اعتماد عمومی به دولت Ú©Ù‡ لازمه ÙˆØدت ملی است، به تدریج در میان مردم Ø´Ú©Ù„ بگیرد.»(Û³) بنابراین می‌شود این طور هم برداشت کرد Ú©Ù‡ Ùاصله گرÙتن هیات Øاکمه ایران Ùˆ در رأس آنها پهلوی پدر از مردم Ùˆ زیاده‌روی‌های پادشاه در ایجاد رعب Ùˆ ÙˆØشت Ùˆ سرکوب مخالÙان Ùˆ منتقدانش، بر سرنگونی سهل Ùˆ زودهنگام او در جریان اشغال ایران تاثیری جدی داشته است. ارتشی Ú©Ù‡ اقتدار رضا شاه وابسته به آن بود Ùˆ برای تجهیز Ùˆ آموزش آن هزینه‌های بسیاری شده بود، با نخستین یورش نیروهای بریتانیا Ùˆ شوروی در شهریور Û±Û³Û²Û° در هم شکست Ùˆ بی‌هیچ مقاومت جدی از هم گسیخته شد. Øمله به ایران نمی‌توانست بدون Øمایت امریکا صورت گرÙته باشد. Ùرانکلین روزولت، رییس‌جمهوری وقت امریکا می‌توانست با تکیه بر جوانب اخلاقی، انسانی Ùˆ Øقوقی Ùˆ با بهره‌گیری از قدرت اقتصادی امریکا مانع تجاوز متÙقین به ایران شود اما ØªØ±Ø¬ÛŒØ Ø¯Ø§Ø¯ تا وقوع Øادثه، سکوت کند. هرچند او Ùˆ دیگر مقامات امریکایی بعد‌ها از اساس، منکر اطلاع از قصد Ùˆ نیت دولت‌های بریتانیا Ùˆ شوروی در اشغال ایران شدند، اما به نظر می‌رسد روزولت به صورت Ù…Øرمانه، Øمله به ایران را تایید کرده بود. در شرایطی Ú©Ù‡ بریتانیا زیر ضربات خردکننده نیروی هوایی Ùˆ دریایی آلمان قرار داشت، کمک‌رسانی به ارتش درمانده شوروی در جبهه شرقی تنها از عهده ایالات متØده امریکا برمی‌آمد. روزولت تقاضای شوروی برای دریاÙت کمک‌های تسلیØاتی Ùˆ نظامی را به کنگره برد Ùˆ Û±Û¹ تیر ماه Û±Û³Û²Û° (Û±Û° ژوئیه Û±Û¹Û´Û±) آمادگی دولت خود به کمک‌رسانی به شوروی را به اطلاع سÙیر شوروی در امریکا رساند. Ú©Ù…ÛŒ بعد روزولت، نماینده مخصوص خود، هَری هوپ کینس را نزد استالین Ùرستاد تا با او درباره نیازهای نظامی شوروی مذاکره کند. از این روست Ú©Ù‡ بی‌اطلاعی ایالات متØده از Øمله به ایران برای ارسال تجهیزات نظامی به شوروی، دور از واقعیت به نظر می‌رسد.(Û´) ورود ایالات متØده امریکا به جنگ جهانی دوم هرچند دیرهنگام اما موثر بود، هم سرنوشت جنگ را دگرگون ساخت Ùˆ هم سیاست خارجی این کشور را متØول کرد. تا سال Û±Û³Û²Û° مقامات امریکایی تØت تاثیر دکترین مونروئه تمایل چندانی به نقش‌آÙرینی در عرصه‌های مختل٠بین‌المللی نشان نمی‌دادند Ùˆ با تجربه‌های ناموÙÙ‚ÛŒ Ú©Ù‡ از Øضور مستشاران مالی‌شان در ایران Ùˆ دریاÙت امتیاز استخراج Ù†Ùت داشتند، انگیزه‌ای برای Ùعالیت مجدد در ایران نمی‌دیدند. اما با ارزیابی‌های جدید از موقعیت استراتژیک مناسب Ùˆ منابع غنی ایران، Øساسیت‌های امریکا نسبت به ایران کم‌کم اÙزایش یاÙت Ùˆ امریکایی‌ها این موضوع را دریاÙتند Ú©Ù‡ Ùرو اÙتادن ایران به دامان کمونیسم تا Ú†Ù‡ Øد برای مناÙع آنها مهلک است. برقراری تماس‌های جدی‌تر میان ایران Ùˆ امریکا تنها ناشی از علاقه‌مندی Ùزاینده امریکایی‌ها به اثرگذاری بر تØولات جهانی نبود. این گرایش در ایران Ùˆ بلاÙاصله پس از Øمله شوروی Ùˆ بریتانیا ظهور کرد، زمانی Ú©Ù‡ رضا شاه به نقش ایالات متØده امریکا به عنوان تنها امکان نجات تاج Ùˆ تختش Ù¾ÛŒ برد. نخستین تماس سیاسی بین دو کشور در‌‌ همان نخستین روز اشغال ایران یعنی سوم شهریور Û±Û³Û²Û° برقرار شد. آن روز رضا شاه تلگراÙÛŒ به روزولت Ùرستاد Ùˆ در آن نوشت Ú©Ù‡ ایران به عنوان کشوری بی‌طر٠و صلØ‌جو Ú©Ù‡ قصدی جز ØÙظ آسایش Ùˆ Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø§Ù…ÙˆØ± داخلی خود ندارد، دچار مصائب ناشی از جنگ شده است. او از دولت امریکا می‌خواهد Ú©Ù‡ به وضعیت پیش آمده برای ایران رسیدگی کند Ùˆ «با اقدامات موثر Ùˆ نوع‌دوستانه خود در رÙع این تجاوز، مساعی لازم را مبذول دارد.»(Ûµ) هشت روز بعد، پاسخ روزولت به رضا شاه نوشته شد Ú©Ù‡ در آن به پادشاه ایران اطمینان داده می‌شود Ú©Ù‡ جای هیچ‌گونه نگرانی از بابت بریتانیایی‌ها Ùˆ روس‌ها وجود ندارد زیرا مقامات این دو کشور به ÙˆÛŒ اطمینان داده‌اند Ú©Ù‡ نظری به استقلال Ùˆ تمامیت ارضی ایران ندارند Ùˆ پس از رÙع خطر ناشی از آلمان‌ها، ایران را ترک خواهند کرد.(Û¶) Øمایت امریکا از استقلال سیاسی ایران در مذاکرات کوردل هال، وزیر خارجه امریکا با سÙرای شوروی Ùˆ بریتانیا در واشنگتن مشهود است. هال تاکید می‌کند Ú©Ù‡ رÙتار بریتانیا Ùˆ شوروی در ایران باید همچون تعهدی نسبت به تمام ملل صلØ‌دوست در سراسر جهان باشد.(Û·) با گشوده شدن راه ارسال تدارکات به شوروی از طریق خطوط ارتباطی ایران، Øضور نظامی Ùˆ سیاسی امریکا در ایران هم اÙزایش چشمگیری یاÙت. در جریان تصویب پیمان سه‌جانبه میان ایران، شوروی Ùˆ بریتانیا در بهمن ماه Û±Û³Û²Û° (ژانویه Û±Û¹Û´Û²) Ù…Øمدرضا پهلوی Ú©Ù‡ دیگر جایگزین پدر شده بود، با ارسال تلگراÙÛŒ از روزولت می‌خواهد Ú©Ù‡ اجرای تعهدات مندرج در این پیمان را تضمین کند. این پیمان پس از مذاکرات طولانی میان تهران، لندن Ùˆ مسکو به منظور اعلام تعهد دولت‌های اشغالگر ایران نسبت به Ù…Øترم شمردن استقلال Ùˆ تمامیت ارضی ایران Ùˆ عقب‌نشینی تمام نیرو‌هایشان با پایان یاÙتن جنگ جهانی دوم تهیه Ùˆ تصویب شد. این بار نیز روزولت پاسخ پهلوی پسر را هشت روز بعد می‌دهد Ùˆ همراه با تضمین Ù…Ùاد پیمان، نسبت به گسترش مناسبات دو کشور ابراز خرسندی می‌کند. در دوره اشغال ایران، تماس‌های ایران Ùˆ امریکا اÙزایش بی‌سابقه‌ای پیدا کرد، Ùˆ شاه جوان به تدریج ایالات متØده امریکا را مناسب‌ترین نیروی تعدیل‌کننده موازنه قدرت میان دو رقیب سنتی در ایران (یعنی بریتانیا Ùˆ شوروی) Ùˆ البته قدرتی مطمئن Ùˆ قابل‌ اتکا یاÙت. این نگرش مثبت به امریکایی‌ها زمانی به شدت تقویت ‌شد Ú©Ù‡ روس‌ها از عقب کشیدن نیروهای نظامی خود از آذربایجان٠ایران خودداری Ùˆ در‌‌ همان Øال از تشکیل Øکومت خودمختار آذربایجان در تبریز Øمایت کردند، تØولی Ú©Ù‡ نه تنها در تاریخ معاصر ایران بلکه در تاریخ جنگ سرد اهمیتی بسزا داشت Ùˆ روابط متØدان٠جنگ جهانی دوم را به‌ شدت متاثر ساخت. موضع انعطاÙ‌ناپذیر Ùˆ هشدار قاطع امریکا به شوروی برای عقب کشیدن نیرو‌هایش از خاک٠ایران باعث شد Ú©Ù‡ برخی تØلیل‌گران از این مواجهه به عنوان نخستین تجلی جنگ سرد Ùˆ رویارویی مستقیم دو کشوری یاد کنند Ú©Ù‡ در دهه‌های بعد به رهبران دو بلوک رقیب تبدیل می‌شدند. اشغال ایران هرچند موجب Ù…Øدودیت‌های جدی در روابط Ùˆ سیاست خارجی ایران شد، اما امریکا را در جایگاه قدرت Øامی ایران در مواجهه با تØمیل‌های بریتانیا Ùˆ شوروی نشاند. دعوت ایران از امریکا برای مداخله در مسائل سیاست خارجی‌اش، تاکیدهای مکرر امریکا مبنی بر Øمایت از تمامیت ارضی ایران Ùˆ موقتی بودن اشغال ایران را به دنبال داشت Ú©Ù‡ در هر Øال به سود ایران بود. همین وضعیت، اساس٠همکاری یا به تعبیری Ù†Ùوذ طولانی مدت امریکا در ایران را پی‌ریزی کرد Ùˆ تا نزدیک به چهار دهه بعد، دولت امریکا را به Ù†ØÙˆÛŒ اساسی Ùˆ جدایی‌ناپذیر درگیر امور ایران ساخت. منابع: 1) Millspaugh, Arthur C. (1946) Americans in Persia, Washington D.C: Brookings Institution, pp. 22-24. 2) Wilber, Donald N. (1975) Riza Shah Pahlavi, Hicksville, N. Y.: Exposition Press, pp. 123-124. 3) Millspaugh, Arthur C. (1946) Americans in Persia, p. 25. Û´) ازغندی، علی‌رضا (Û±Û³Û¸Û´) روابط خارجی ایران Û±Û³ÛµÛ·-Û±Û³Û²Û°ØŒ تهران: نشر قومس، چاپ ششم، صÙØات Û¶Û¸- Û·Û°. 5) Foreign Relations of the United States (FRUS) (1941) Vol. III, p. 419. 6) Foreign Relations of the United States (FRUS) (1941) Vol. III, p. 447. 7) Hull, Cordell (1978) The Memories of Cordell Hull, New York & London: Mac Millan, Vol. II, p. 987.
| منبع: تاریخ ایرانی |
|