*اعطاء وام توسط آمريكا به شرط در دست Ú¯Ø±ÙØªÙ† امور ماليه كشور
از جمله اقداماتي كه در دوره چهارم تقنينيه به عمل آمد استخدام دكتر ميلسپو آمريكايي Ùˆ همكارانش براي Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ù…Ø§Ù„ÙŠÙ‡ مملكت بود.
چون براي اداره امور كشور Ùˆ پرداخت ØÙ‚وق مستخدمين Ùˆ Ø§ØØªÙŠØ§Ø¬ مبرمي كه قشون براي سركوبي متجاوزين Ùˆ ساير ياغيان كشور داشت پول كاÙÙŠ نبود در دي 1300 در كابينه مرØÙˆÙ… مشيرالدوله دولت مجبور شد با اجازه مجلس يك ميليون دلار با صدي Ù‡ÙØª از آمريكا قرض كند كه نهضت هزار تومان آن يعني تقريباً نه دهم مبلغ قرضه براي مصار٠معوقه قشون Ùˆ خرج قشونكشي گرديد. بعداً چون عايدات كشور كاÙÙŠ نبود دولت درصدد برآمد مجدداً قرض كند. البته با تجربه تلخي كه كشور در زمان سلطنت ناصرالدين شاه Ùˆ Ù…Ø¸ÙØ±Ø§Ù„دين شاه از قرض كردن از دولت روسيه Ùˆ انگليس داشت تصميم Ú¯Ø±ÙØª از آمريكا قرض نمايد. طبق مذاكراتي كه به عمل آمد گويا شرط استقراض اين شد كه اداره ماليه مملكت ØªØØª نظارت مستقيم مستشاران آمريكايي قرار گيرد.
با مذاكراتي كه توسط Ø³ÙØ§Ø±Øª ايران انجام شد دولت آمريكا مواÙقت نمود به ايران قرض دهد بنابراين در تاريخ مرداد 1301 در كابينه قوامالسلطنه قانوني از مجلس گذشت كه به موجب آن دكتر ميلسپو با ØÙ‚وق پانزده هزار دلار در سال استخدام كه خانه Ùˆ اثاثيه هم از طر٠دولت تهيه ميشد Ùˆ هشت Ù†ÙØ± ديگر آمريكايي كه توسط دكتر ميلسپو انتخاب ميشد با ØÙ‚وق Ù‡ÙØªÙ‡Ø²Ø§Ø± Ùˆ پانصد دلار تا ده هزار دلار.
اواخر سال 1301 مستشاران مزبور به طهران وارد شدند Ùˆ شروع به كار كردند/ در قانون استخدام ميلسپو، اختيارات تامي به ايشان داده شد كه هيچ خرجي بدون اجازه ايشان انجام نميشد Ùˆ هيچگونه تعهد مالي دولت بدون مواÙقت ايشان نميتوانست بنمايد. ترقي Ùˆ تنزل Ùˆ انتقال Ùˆ عزل مستخدمين ماليه Ùˆ همچنين مستخدمين ادارات ديگر دولتي كه مستقيماً با جمع Ùˆ Ù…ØØ§Ø³Ø¨Ù‡ Ùˆ پرداخت وجوه عمومي مربوط است از صلاØÙŠØª رئيس كل ماليه بود. خلاصه وزير ماليه وقت در مقابل ميلسپو، هيچگونه اختياري نداشت Ùˆ تمام تشكيلات وزارت ماليه Ùˆ پيشكاريهاي ولايات ØªØØªÙ†Ø¸Ø± مستقيم دكتر ميلسپو Ùˆ همكاران آمريكايي او بود.(1)*
*مستشاران آمريكايي در بلديه (شهرداري)
در تاريخ مهر 1301 قانوني از مجلس گذشت كه تذكر آن Ø¨ÙŠÙØ§ÙŠØ¯Ù‡ نيست. آن قانون استخدام يك Ù†ÙØ± آمريكايي به اسم دكتر ريان براي Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø§Ù…ÙˆØ± بلديه تهران با ØÙ‚وق ساليانه ده هزار دلار Ùˆ خانه Ùˆ اثاثيه هم به رايگان از طر٠دولت در اختيار مستخدم مزبور گذارده ميشود Ùˆ يك مهندس بلدي كه ريان انتخاب مينمايد با ØÙ‚وق ساليانه پنج هزار دلار.
Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø¨Ù„Ø¯ÙŠÙ‡ تهران هميشه موردنظر بوده Ùˆ با تمام اقداماتي كه تاكنون به عمل آمده ØµØ±ÙŠØØ§Ù‹ بايد Ú¯ÙØª آن طوري كه بايد Ùˆ در خور بلديه پايتخت كشور ايران باشد نيست. هزينههاي Ù‡Ù†Ú¯ÙØªÙŠ ÙƒÙ‡ در ظر٠پنجاه Ùˆ اندي سال در شهر شده به واسطه نداشتن يك نقشه Ùˆ برنامه صØÙŠØ نتيجهاش همين است كه مشاهده ميشود.
در هر ØØ§Ù„ اين آقاي مستشار آمريكايي آمدند Ùˆ تنها اقدام ايشان كندن يك تونل زير ميدان سپه بود كه از جلوي عمارت بلديه ÙØ§Ø¶Ù„اب خيابان لالهزار Ùˆ ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ÙŠ ÙˆØ§Ø±Ø¯ اين تونل ميشد Ùˆ از خيابان ناصرخسرو سر در ميآورد. نتيجهاش اين بود كه Ù…ØÙˆØ·Ù‡ ميدان در معرض سيل نبود ولي تمام آب دو خيابان شمالي Ùˆ خيابان ناصريه Ù…ÙŠØ±ÙØª Ùˆ جلوي بازار Ùˆ خانههاي Ù…ØÙ„Ù‡ عربهادر معرض سيل Ùˆ خرابي بود كه خوشبختانه Ú¯Ù„ Ùˆ لاي اين مجرا را پر كرد Ùˆ ÙØ¹Ù„اً اثري از اين مجراي زيرزميني نيست.(2)*
*مستشار از آمريكا براي تأسيس بانك ملي ايران با ØÙ‚وق گزاÙ
در كابينه مستوÙيقانوني در 14 ارديبهشت ماه 1306 از مجلس گذشت كه دولت را مكل٠نمود براي Ù¾ÙŠØ´Ø±ÙØª امر تجارت Ùˆ ÙÙ„Ø§ØØª Ùˆ زراعت Ùˆ صناعت، بانكي موسوم به بانك ملي ايران تأسيس نمايد Ùˆ طبق ماده 7 آن براي تأسيس بانك دولت يك Ù†ÙØ± متخصص آمريكايي به مدت سه سال استخدام مينمايد.
چون در آن موقع دكتر ميلسپو Ùˆ مستشاران آمريكايي بودند در نظر بود براي رئيس بانك هم يك Ù†ÙØ± آمريكايي استخدام شود ولي بعد ميسيون آمريكايي يعني دكتر ميلسپو از ايران Ø±ÙØª. در 11 آبان مجلس به جاي رئيس آمريكايي به دولت اجازه داد يك Ù†ÙØ± متخصص از اتباع سوئيس يا آلمان استخدام كند كه بعد منجر به استخدام دكتر ليندان بلات گرديد.(3)*
*مستشاران دارايي و اقتصادي آمريكايي در ايران
چون تجديد انتخاب مستشاران آمريكايي براي امور دارايي Ùˆ اقتصاد در نظر بود در تاريخ 21 آبان 1321 دكتر ميلسپو براي بار دوم براي رياست كل دارايي انتخاب شد. آقاي شريدن آمريكايي براي خواربار Ùˆ چهار آمريكايي ديگر همكار ميلسپو باز دو Ù†ÙØ± ديگر معاون ميلسپو آقاي ويويان آمريكايي براي وزارت خواربار Ùˆ نيز استخدام گراشام آمريكايي براي رياست گمرك Ùˆ در تيرماه 1322 شش Ù†ÙØ± ديگر آمريكايي براي همكاري با ميلسپو Ùˆ در مرداد استخدام تميرمان آمريكايي براي رياست شهرباني Ùˆ استخدام چند Ù†ÙØ± Ø§ÙØ³Ø± آمريكايي براي ژاندارمري Ùˆ در آبان ماه 1322 استخدام هيأتي از Ø§ÙØ³Ø±Ø§Ù† Ùˆ درجهداران ارتش آمريكا براي وزارت جنگ Ùˆ باز استخدام چند Ù†ÙØ± آمريكايي براي كارمندي وزارت دارايي، استخدام دلپي ÙØ±Ø§Ù†Ø³ÙˆÙŠ Ø¨Ø±Ø§ÙŠ سرم سازي ØØµØ§Ø±Ùƒ Ùˆ استخدام دو پزشك آمريكايي براي وزارت بهداري.(4)*
*برنامهريزي براي ورود مستشاران مالي، نظامي، بهداشتي و كشاورزي به گونهاي كه عملاً آنها ايران را اداره خواهند كرد
برنامهاي را كه من اواخر دسامبر شروع كردم در ØØ§Ù„ عملي شدن است. يعني استخدام مستشاران آمريكايي توسط دولت ايران. ÙˆØ§Ø¶Ø Ø¨ÙˆØ¯ كه انجام اين كار با اوضاع Ùˆ اØÙˆØ§Ù„ اداري ايران Ùˆ با مشكلات Ø±ÙˆØ²Ø§ÙØ²ÙˆÙ† جنگ نميتوانست بدون كمك خارجي Ù¾ÙŠØ´Ø±ÙØª كند؛ Ùˆ چون مستشاران انگليسي Ùˆ روسي به دلايل روشن Ù…Ø·Ø±Ø Ù†Ø¨ÙˆØ¯Ù†Ø¯ بهترين كار اين بود كه از آمريكاييها Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ شود، به خصوص كه ايرانيان در يك روية كلي به شدت علاقهمند به سهيم كردن ايالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ در سرنوشت ايران بودند.
اين بار برخلا٠گذشته چون دولت آمريكا سياست انزواطلبي را كنار گذاشته Ùˆ نقش مهمي در جنگ بر عهده Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ بود از اين Ùكر استقبال كرد Ùˆ چند هيأت از مستشاران مالي، نظامي، بهداشت، كشاورزي Ùˆ Ù†ÙØªÙŠ Ø¨Ù‡ ايران اعزام نمود. مهمترين اين هيأتها، دكتر ميلسپو Ùˆ مستشاران مالي بودند Ùˆ چون ميلسپو به علت مأموريت قبلياش با امور ايران آشنايي داشت، از او انتظارات زيادي Ù…ÙŠØ±ÙØª. ميلسپو در دي ماه 1321 وارد تهران شد Ùˆ به عنوان رئيس كل دارايي با اختيارات وسيعي امور مالي Ùˆ اقتصادي كشور را در دست Ú¯Ø±ÙØª Ùˆ خزانهداري، ØÙ…Ù„ Ùˆ نقل، توزيع خواربار Ùˆ تثبيت قيمتها Ùˆ ØØªÙŠ ØªØ¹Ø¯ÙŠÙ„ اجارهبها در اختيار او Ùˆ 60 Ù†ÙØ± از همكارانش قرار داده شد.
همزمان با ورود ميلسپو Ùˆ اعضاي هيأت او، دو هيأت ديگر از مستشاران آمريكايي براي Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø§Ø±ØªØ´ Ùˆ ژاندارمري استخدام شدند. هيأت مستشاران نظامي به رياست ژنرال والتر ريدلي Ùˆ مستشاران ژاندارمري به رياست سرهنگ نورمن شوارتسك٠در مهر 1321 وارد تهران شدند Ùˆ به تجديد سازمان ارتش Ùˆ ژاندارمري كه پس از وقايع شهريور سال قبل شيرازهاش از هم گسيخته بود، پرداختند. اوضاع به گونهاي شد كه والاس مري وزيرمختار جديد آمريكا در 3 اوت 1942 (12 مرداد 1321) با Ø§ÙØªØ®Ø§Ø± به سامنر ولز معاون وزارت خارجة آمريكا تلگرا٠زد: «به زودي ما در وضعي خواهيم بود كه عملاً ايران را اداره خواهيم كرد».(5)*
*جلوگيري از انتشار روزنامهها توسط Ø³ÙØ§Ø±Øª آمريكا در دورن اشغال ايران
هنگامي كه روزنامهاي در پايتخت مجال آن را Ù…ÙŠÙŠØ§ÙØª كه از عملكرد آمريكاييان در ايران انتقاد كند، Ø³ÙØ§Ø±Øª آمريكا در تهران قدرت آن را داشت كه آن روزنامه را خارج از ضوابط قانوني توقي٠كند.(6)*
شروع اقدامات آمريكا براي مقابله با روسها در سال 1325
دولت آمريكا در اواخر ÙØ±ÙˆØ±Ø¯ÙŠÙ† 1325 سÙير جديدي به نام جورج آلن به تهران ÙØ±Ø³ØªØ§Ø¯Ù‡ بود كه به Ù…ØØ¶ ورود چند سخنراني Ùˆ Ù…ØµØ§ØØ¨Ø© مطبوعاتي درباره ØÙ‚انيت Ùˆ مظلوميت ايران در برابر ابرقدرت شوروي كرد Ùˆ ضمناً مستشاران نظامي آمريكايي را تشويق به تقويت هر Ú†Ù‡ بيشتر ارتش ايران نمود. در خلال ايامي كه قوام به ظاهر سياست چپگرايانه در پيش Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ بود Ùˆ دموكراتهاي آذربايجان Ùˆ ØØ²Ø¨ توده را بازي ميداد، مستشاران آمريكايي توانستند ارتش را تجهيز Ùˆ تقويت نموده، قادر به ØÙ…له Ùˆ نجات آذربايجان بنمايند.(7)*
*سازش آمريكا و انگليس بر سر ايران
طبق گزارش مأمور ويژه، اخيراً در Ù…ØØ§ÙÙ„ مطلع روشنÙكر راجع به سازش انگليسيها Ùˆ آمريكاييها در موضوع ايران Ùˆ روية مشترك اقتصادي Ùˆ سياسي آنها Ø¨ØØ« زيادي به عمل آمده Ùˆ از جمله Ú¯ÙØªÙ‡ ميشود: آمريكا Ùˆ انگليس تواÙÙ‚ ØØ§ØµÙ„ نمودهاند كه آمريكاييها تقاضاي واگذاري امتياز Ù†ÙØª جنوب Ùˆ شرق ايران را از دولت بنمايند Ùˆ انگليسيها نيز اين نظر را تقويت كنند. همچنين قرار شده است كه عمال Ùˆ ايادي آمريكا Ùˆ انگليس مقدار زيادي از سهام شركت ايراني Ù†ÙØª را كه سازمان برنامه تشكيل داده، به نام خود خريداري نموده Ùˆ بعداً به دولتين مذكور انتقال بدهند.(8)*
*تلاش آمريكا براي متقاعد كردن شاه جهت نخستوزيري قوام
طبق گزارش مأمور ويژه، اخيراً Ø·Ø±ÙØ¯Ø§Ø±Ø§Ù† قوامالسلطنه شايع كردهاند كه مقامات سياسي آمريكا با Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ از اقامت Ø§Ø¹Ù„ÙŠØØ¶Ø±Øª همايون شاهنشاهي در آن جا سعي نمودهاند نظر معظمله را براي ورود مجدد قوامالسلطنه به صØÙ†Ø© سياست ايران جلب نمايند Ùˆ در اين امر تا اندازهاي هم موÙقيت ØØ§ØµÙ„ شده به طوري كه پس از بازگشت موكب مبارك ملوكانه از آمريكا كابينة آقاي ساعد سقوط نموده Ùˆ قوام مأمور تشكيل يك كابينه Ø·Ø±ÙØ¯Ø§Ø± سياست آمريكا خواهد شد Ùˆ در لايØÙ‡ Ù†ÙØª نيز به Ù†ÙØ¹ ايران تجديدنظر به عمل خواهد آمد.(9)*
*Ø·Ø±Ø§Ø ÙƒÙˆØ¯ØªØ§ÙŠ آمريكايي
مدتهاست كرميت روزولت، مأمور آژانس مركزي اطلاعات آمريكا وارد ايران شده است. او با Ø§ÙØ³Ø±Ø§Ù† بازنشسته، بازاريهاي Ù…ØªÙ†ÙØ° انگلوÙيل ناراضي، ÙØ¦ÙˆØ¯Ø§Ù„هاي رئيس ايل Ùˆ طبقات Ù…ØØ§Ùظهكار جلساتي تشكيل ميدهد. در تابستان Ø¨ØØ±Ø§Ù†ÙŠ Ø³Ø§Ù„ 1332 او Ù…ØØ±Ù…انه چندين بار با شاه ملاقات ميكند Ùˆ سرانجام ترتيب كودتا را ميدهد.(10)*
*نتيجه مشورت با «سيا»
اوت (23 مرداد 1332) طبق مشورتي با مأمورين «آژانس مركزي اطلاعات» آمريكا (سيا)ØŒ كه در مورد بركناري دكتر مصدق به تجزيه Ùˆ تØÙ„يل در «قانون اساسي مشروطه ايران» مشغول بودند، شاه دو ÙØ±Ù…ان صادر كرد: يكي براي عزل دكتر مصدق از مقام نخستوزيري Ùˆ ديگري گماشتن تيمسار ÙØ¶Ù„الله زاهدي به اين مقام.(11)*
*نقش آمريكا در سقوط مصدق
روز چهارشنبه 19 اوت Ù€ 28 مرداد چهار روز بعد از موÙقيت مصدق، روز سرنگوني او بود.
ØµØ¨Ø Ø²ÙˆØ¯ در تهران عده زيادي از مردم عادي، ورزشكاران، كشتيگيران به ØØ±ÙƒØª درآمدند Ùˆ ÙØ±ÙŠØ§Ø¯ زنده باد شاه مرگ بر مصدق سر دادند. مردم راه گذر Ùˆ بازاريها با جيب پر دلار همراه راهپيمايان بودند. به زودي شهر تهران صØÙ†Ù‡ زد Ùˆ خورد آنان با Ø·Ø±ÙØ¯Ø§Ø±Ø§Ù† مصدق شد كه چندين ساعت طول كشيد. مردم به خانه مصدق هجوم بردند. Ø·Ø±ÙØ¯Ø§Ø±Ø§Ù† مصدق كه مقاومت كردند عده زيادي كشته Ùˆ زخمي شدند. عصر بود كه گارد مصدق تسليم شدند. خانه مصدق در معرض خرابي Ùˆ غارت Ùˆ خود مصدق با ØØ§Ù„ گريه Ùˆ بيچارگي با پيژاماي ابريشمين راهراهش به خانه همسايه ÙØ±Ø§Ø± كرد، از طر٠زاهدي به شاه كه در رم بود تلگرا٠شد كه Ùوري به تهران ØØ±ÙƒØª كنيد.
اين كودتا براي موقعيت آمريكا لازم بود Ùˆ اگر Ú¯ÙØªÙ‡ شد ايرانيها اقدام كردند صØÙŠØ نيست. بايد Ú¯ÙØª از ابتدا تا انتها دست سيا Ùˆ آمريكا در اين كار دخالت داشت. بعد از آرامش يك كنسرسيوم بينالمللي Ù†ÙØª ايران را به دست Ú¯Ø±ÙØª.(12)*
*شعبان بيمخ
روزولت پس از ÙŠØ§ÙØªÙ† سرلشكر زاهدي به عنوان شخص موردنظر خود، Ùˆ ترتيب دادن توطئهاي كه طي آن شاه پس از امضاي ØÙƒÙ… نخستوزيري زاهدي از كشور خارج ميشد، شروع به تقسيم پول بين Ø§ÙØ±Ø§Ø¯ÙŠ Ù†Ø¸ÙŠØ± «شعبان بيمخ» كرد تا گروهي از مردم عادي را براي همراهي با ارتش در انجام كودتا آماده سازد.
عمليات كودتا بيش از يك روز به طول نينجاميد Ùˆ متعاقب آن شاه با ØØ§Ù„تي ÙØ§ØªØØ§Ù†Ù‡ به ايران بازگشت، همان مردمي به استقبالش در ÙØ±ÙˆØ¯Ú¯Ø§Ù‡ Ø´ØªØ§ÙØªÙ†Ø¯ Ùˆ براي روسيدن چكمهاش ص٠كشيدند كه تا دم آخر از دكتر مصدق Ø·Ø±ÙØ¯Ø§Ø±ÙŠ Ù…ÙŠÙƒØ±Ø¯Ù†Ø¯(!)
پس از آن، شاه بدون اعتنا به ØÙ‚ايق Ù€ Ùˆ عليرغم Ø§ÙØ´Ø§ÙŠ Ø¢Ù…Ø±ÙŠÙƒØ§ÙŠÙŠ بودن كودتا توسط خود آمريكاييها Ù€ چنين وانمود كرد كه يك «قيام ملي» صورت Ú¯Ø±ÙØªÙ‡ Ùˆ منبعد ديگر نه يك شاه موروثي، بلكه منتخب ملت است.(13)*
*آمريكا؛ هزينه كودتا را پرداخت
كوچكترين جزئيات ماجرا را به خاطر دارم. پرزيدنت آيزنهاور Ù€ كه بيش از پيش نگران Ù†Ùوذ شورويها در ايران است Ù€ تصميم به اقدام ميگيرد Ùˆ كرميت (كيم) روزولت رياست اداره خاورميانه CIA را به تهران Ù…ÙŠÙØ±Ø³ØªØ¯. از سوي ديگر چرچيل پيامي براي شاه Ù…ÙŠÙØ±Ø³ØªØ¯ Ùˆ او را به برانگيختن عليه مصدق تشويق ميكند. پرنسس اشر٠هم در سوئيس با مقامات آمريكايي تماس ميگيرد؛ سپس به تهران ميآيد تا برادرش را ببيند Ùˆ به اراده او مبني بر خلاصي از شر «پيرمرد»، نيرو بخشد. مرتب به او ميگويد:
ـمØÙ…درضا! تمام جهان از تو پشتيباني ميكند.
بعدها مطبوعات نوشتند كه عمليات CIA از خارج آغاز گرديد، درست نيست، توطئه از تهران آغاز شد Ùˆ ايالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ آمريكا هزينه آن را پرداخت.(14)*
*ØÙ…ايت آمريكايي در انتخابات
هندرسن در بخش ديگري از گزارش خود پيرامون شايعه مداخلات آمريكاييها و انگليسيها در انتخابات ايران ميگويد:
«... برخي از سياستمداران ناراضي نيز، ما را متهم ميكنند و ميگويند «آمريكاييها و انگليسيها نامزدهاي نمايندگي مجلس را تعيين كردهاند و در امر انتخابات دستور ميدهند ما پيوسته سعي داريم ايرانياني را كه از ما درخواست كمك ميكنند قانع كنيم كه در انتخابات مداخله نداريم. انگليسيها كمتر از ما متهم به مداخلهگري در انتخابات به وسيله «عوامل» خود در ايران هستند...»(15)*
*بزرگمهر؛ عامل ÙØ¹Ø§Ù„ سيا
قرني با عنوان رئيس ركن دوم ستاد ارتش، به طور معمول با رئيس پايگاه CIA همچنين وابسته نظامي آمريكا Ùˆ اعضاي گروه مستشاري ايالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ در ايران (MAAG) ملاقات ميكرد Ùˆ Ù…ØØªÙ…لاً نظريات سياسي خود را براي آنها ØªÙˆØ¶ÙŠØ Ù…ÙŠØ¯Ø§Ø¯. وي به رغم اينگونه تماسها، ØªØ±Ø¬ÙŠØ Ù…ÙŠØ¯Ø§Ø¯ از كانال بزرگمهر با مقامات آمريكايي ارتباط داشته باشد. در آن موقع بزرگمهر يكي از عوامل مهم Ùˆ ÙØ¹Ø§Ù„ CIA در ايران به شمار Ù…ÙŠØ±ÙØª.(16)*
*عضويت نظاميان آمريكايي در ارتش ايران
كمكهاي نظامي آمريكا به ايران از اواخر دهة 1940 عامل مهمي در اØÙŠØ§Ø¡ ارتش ايران بود Ùˆ ميسيون نظامي آمريكا در ايران هم وضع Ù…Ù†ØØµØ± به ÙØ±Ø¯ÙŠ Ø¯Ø§Ø´Øª. ØªÙØ§ÙˆØª ميسيون نظامي آمريكا در ايران با هيأتهاي نظامي در ساير كشورهاي جهان اين بود كه پرسنل نظامي آمريكا در ايران عملاً جزو نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ÙŠØ±Ø§Ù† به شمار ميآمدند Ùˆ در اواخر سلطنت شاه به استثناي شش Ù†ÙØ± از Ø§ÙØ³Ø±Ø§Ù† ارشد آمريكايي بقيه مستشاران Ùˆ كاركنان آمريكايي نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ÙŠØ±Ø§Ù† ØÙ‚وقبگير دولت ايران بودند. ØÙ‚وق Ùˆ مزايا Ùˆ هزينة اياب Ùˆ ذهاب Ùˆ مخارج ØªØØµÙŠÙ„ ÙØ±Ø²Ù†Ø¯Ø§Ù† آنها از طر٠دولت ايران تأمين ميشد Ùˆ علائمي كه روي اونيÙورم آنها دوخته ميشد آنها را عضو خانوادة Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ÙŠØ±Ø§Ù† به شمار ميآورد.(17)*
*بهانه براي غارت
شيوه غارت دلارهاي Ù†ÙØªÙŠ Ø±Ú˜ÙŠÙ… شاه، Ù…Ù†ØØµØ± به ÙØ±ÙˆØ´ سلاØÙ‡Ø§ÙŠ Ø¢Ù…Ø±ÙŠÙƒØ§ÙŠÙŠ به رژيم شاه بود. آمريكاييها به بهانه اينكه سلاØÙ‡Ø§ÙŠ Ø§Ø±Ø³Ø§Ù„ÙŠ از پيچيدگي خاص برخوردارند Ùˆ ارتش ايران براي نگهداري آن Ùˆ نيز طرز Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ از آنها، Ø§ØØªÙŠØ§Ø¬ به نظاميان آمريكايي دارد، دهها هزار نظامي بازنشسته دوران جنگ ويتنام را كه ديگر نيازي به وجود آنها در ارتش آمريكا نبوده است، به ايران گسيل كرده بود كه هر كدام آنها، سالانه رقمهاي درشتي از بودجه كشور را به جيب ميزدند. به Ø§Ø¹ØªØ±Ø§ÙØ§Øª ويليام سوليوان در كتاب خاطراتي كه در خصوص دوران مأموريت خود در ايران نوشته است، توجه كنيد:
«... ميسيونهاي نظامي آمريكا در ايران هم وضع Ù…Ù†ØØµØ± به ÙØ±Ø¯ÙŠ Ø¯Ø§Ø´ØªÙ†Ø¯. ØªÙØ§ÙˆØª ميسيون نظامي آمريكا در ايران با هيأتهاي نظامي در ساير كشورهاي جهان اين بود كه پرسنل نظامي آمريكا در ايران،عملاً جزو نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ÙŠØ±Ø§Ù† به شمار Ù…ÙŠØ±ÙØªÙ†Ø¯ Ùˆ در اواخر سلطنت شاه به استثناي شش Ù†ÙØ± از Ø§ÙØ³Ø±Ø§Ù† ارشد آمريكايي، بقيه مستشاران Ùˆ كاركنان آمريكايي نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ÙŠØ±Ø§Ù† ØÙ‚وقبگير دولت ايران بودند. ØÙ‚وق Ùˆ مزايا Ùˆ هزينه اياب Ùˆ ذهاب Ùˆ مخارج ØªØØµÙŠÙ„ ÙØ±Ø²Ù†Ø¯Ø§Ù† آنها از طر٠دولت ايران تأمين ميشد...»(18)*
*ÙØ±ÙˆØ´ ØªØ³Ù„ÙŠØØ§Øª نظامي براي بازگرداندن دلارهاي Ù†ÙØªÙŠ Ùˆ گسيل مستشاران نظامي
در چنين شرايطي ايالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ØŒ براي استمرار غارت منطقه Ùˆ تضمين Ù…Ù†Ø§ÙØ¹ نامشروع Ùˆ در عين ØØ§Ù„ ØÙŠØ§ØªÙŠ ØØ±Ø§Ù…يان، راهي مناسبتر از اين نمييابد كه رژيم شاه را به عنوان ژاندارم منطقه برگزيند Ùˆ بدين ترتيب، از يك سو بخش اعظم دلارهاي Ù†ÙØªÙŠ Ø±Ø§ از طريق ÙØ±ÙˆØ´ سلاØÙ‡Ø§ÙŠÙŠ ÙƒÙ‡ ØµØ±ÙØ§Ù‹ در جهت تأمين اهدا٠جهان غرب، انبار خواهد شد، چپاول كند Ùˆ از سوي ديگر به بهانه آنكه نيروهاي نظامي ايران، ÙØ§Ù‚د اطلاعات لازم براي نگهداري Ùˆ Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ از سلاØÙ‡Ø§ÙŠ Ù…Ø²Ø¨ÙˆØ± است، دهها هزار تن از نظاميان آمريكايي را وارد ايران كرده Ùˆ ارتش ايران را كاملاً قبضه نمايد Ùˆ كشور را بدون سر Ùˆ صدا به پايگاه نظامي خود در منطقه تبديل كند.
از آغاز دهة 1970 سيل اسلØÙ‡ Ùˆ مهمات آمريكايي به ايران سرازير شد. در مدت بيست سال، از 1950 تا 1970 ايران در ØØ¯ÙˆØ¯ يك ميليارد Ùˆ هشتصد ميليون دلار اسلØÙ‡ Ùˆ كمكهاي نظامي از آمريكا Ø¯Ø±ÙŠØ§ÙØª كرده بود.(19)*
*تأسيس ضداطلاعات ارتش توسط آمريكا
پس از 28 مرداد 32ØŒ كه آمريكاييها با قدرت تمام وارد صØÙ†Ù‡ شدند Ùˆ تصميم Ú¯Ø±ÙØªÙ†Ø¯ ايران را به عنوان پايگاه اصلي خود در منطقه ØÙظ كنند، در درجه اول به ايجاد دستگاه ضداطلاعات ارتش Ùˆ تقويت آن Ùˆ در درجه دوم به تأسيس سازمان امنيت كشور (ساواك) پرداختند.(20)*
*همكاري اطلاعاتي ساواك، CIA و موساد
«ساواك» پس از كودتاي دكتر مصدق، ÙØ±Ø§Ø± شاه Ùˆ ضد كودتاي (28 مرداد) آمريكا در ايران، تأسيس ÙŠØ§ÙØª Ùˆ با كمك سازمان «سي. آي اي» ايالات Ù…ØªØØ¯Ù‡ Ùˆ سازمان جاسوسي Ùˆ ضدجاسوسي «موساد» اسرائيل، اكنون از قويترين Ùˆ كارآترين سازمانهاي دنياست كه در آن Ù…ØØ§Ù„ است دستوري صادر شود Ùˆ به Ù†ØÙˆÙŠ Ø¯Ø± سراسر دنيا اجرا نگردد.(21)*
*طراØÙŠ Ø³Ø§Ø®ØªØ§Ø± ساواك توسط مستشاران آمريكايي
مشخص شد كه از سال 1335ØŒ ساواك توسط 10 مستشار آمريكايي طبق قواره سازمان خودشان سازماندهي شده است. با اين ØªÙØ§ÙˆØª كه چون ÙØ¹Ø§Ù„يت خارجي ايران ناچيز است. مانند «سيا» بدان سازمان مستقلي نداده Ùˆ اين وظاي٠را به همراه وظاي٠امنيتي درون يك سازمان گنجانيده Ùˆ نام آن را «سازمان اطلاعات Ùˆ امنيت كشور» گذاردهاند.(22)*
*CIA در ايران
يك خاطره مربوط به سالهاي 1350Ù€1351 است،يعني زماني كه تازه به جاي سپهبد يزدانپناه به بازرسي Ø±ÙØªÙ‡ بودم. روزي ÙØ±Ø¯ÙŠ Ø§Ø² Ø³ÙØ§Ø±Øª آمريكا تلÙÙ† كرد Ùˆ تقاضاي ملاقات با مرا كرد. Ú¯ÙØªÙ…: شماره تلÙÙ† خود را بدهيد تا اطلاع دهم. منظورم سئوال از Ù…ØÙ…درضا بود. با Ù…ØÙ…درضا تماس Ú¯Ø±ÙØªÙ…. او با اكراه جواب داد: «نپرسيدي Ú†Ù‡ ميخواهد؟» Ú¯ÙØªÙ…: ملاقات را براي همين خواسته Ùˆ معلوم خواهد شد. Ú¯ÙØª: «اگر راجع به بازرسي سئوال كرد هر Ú†Ù‡ ميخواهيد به او بگوييد، ØØªÙŠ Ø§Ú¯Ø± سازمان Ùˆ وظاي٠بازرسي را خواست، ولي اگر مطلب ديگري Ù…Ø·Ø±Ø ÙƒØ±Ø¯ اظهار بياطلاعي كنيد!» با اين راهنمايي به كارمند Ø³ÙØ§Ø±Øª تلÙÙ† كردم Ùˆ آمد. اول راجع به بازرسي سؤالاتي كرد، يعني تمام سئوالاتش راجع به بازرسي بود. ولي در ØÙŠÙ† ØµØØ¨Øª ناگهان سئوالي را Ù…Ø·Ø±Ø ÙƒØ±Ø¯ كه Ø¨Ù„Ø§ÙØ§ØµÙ„Ù‡ Ùهميدم ملاقات براي اين است Ùˆ بس. سئوال اين بود: Â«ØØ§Ù„ا كه مقدم رئيس اداره دوم ارتش شده آيا مستقل كار خواهد كرد Ùˆ يا كماكان خود را تابع نصيري Ø§ØØ³Ø§Ø³ خواهد كرد؟» طبق دستور Ù…ØÙ…درضا بايد اظهار بياطلاعي ميكردم ولي صØÙŠØ ندانستم كه خود را اين قدر بياطلاع نشان بدهم Ùˆ لذا جواب ØµØ±ÙŠØ Ø¯Ø§Ø¯Ù… كه «مقدم ÙØ±Ø¯ مستقلي است Ùˆ به هيچوجه تابع نصيري نبوده Ùˆ ØØ§Ù„ا كه شغل مستقل پيدا كرده به طريق اولي هيچگونه تبعيتي از او نخواهد داشت.» از اين پاسخ بسيار Ø®ÙˆØ´ØØ§Ù„ شد به طوري كه در قياÙهاش تشخيص دادم. آن موقع به علت اين Ø®ÙˆØ´ØØ§Ù„ÙŠ پي نبردم، ولي بعدها كه مقدم را همراه ازهاري به آمريكا دعوت كردند Ùˆ 3 ماه Ù†Ú¯Ù‡ داشتند، علت را Ùهميدم Ùˆ متوجه شدم كه ميخواستهاند با مقدم رابطه مستقيم برقرار كنند Ùˆ مردد بودهاند كه آيا مقدم اين رابطه را به نصيري اطلاع خواهد داد يا نه؟ بعداً جريان ملاقات با ÙØ±Ø¯ آمريكايي را به Ù…ØÙ…درضا گزارش دادم Ùˆ ايرادي Ù†Ú¯Ø±ÙØª كه چرا طبق دستور او عمل نكردهام.(23)*
*استراق سمع مكالمات خصوصي شاه و مقامات ارشد كشور
اما از اين بالاتر، استراق سمع مكالمات خصوصي Ù…ØÙ…درضا Ùˆ مقامات عاليرتبه توسط سيا بود. جريان از اين قرار بود كه Ø³ÙØ§Ø±Øª آمريكا (سÙير يا رئيس «سيا»ي Ø³ÙØ§Ø±ØªØŒ يادم نيست) به اطلاع Ù…ØÙ…درضا رساند كه تلÙنهايي كه Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ ميكنيد مطمئن نيست Ùˆ امكان استراق سمع خيلي زياد است Ùˆ پيشنهاد كردند كه يك كابل 10 شمارهاي بكشند كه از مراكز تلÙÙ† خودكار عبور نكند، بلكه مستقيماَ به Ù…ØÙ„هاي موردنظر وصل شود. Ù…ØÙ…درضا مواÙقت كرد Ùˆ آمريكاييها تلÙنها را كشيدند كه به «تلÙÙ† قرمز» معرو٠شد. در كنار هر دستگاه ليست مقاماتي كه از اين تلÙÙ† Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ ميكردند Ùˆ شماره آنها قرار داشت. مقاماتي كه از «تلÙÙ† قرمز» Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ ميكردند عبارت بودند از: Ù…ØÙ…درضا، وزير دربار، نخستوزير، ÙØ±Ù…انده گارد، رئيس ستاد ارتش، رئيس اداره دوم ارتش، رئيس ساواك، ÙØ±Ù…انده ژاندارمري، رئيس شهرباني Ùˆ رئيس Â«Ø¯ÙØªØ± ويژه اطلاعات» (من). من مطلع بودم كه يك تلÙÙ† قرمز هم در Ø³ÙØ§Ø±Øª آمريكاست Ùˆ هر 10 شماره را استراق سمع ميكند. آمريكاييها بي خود به موضوعي تا اين ØØ¯ علاقمند نميشوند، مگر اينكه از آن Ù†ÙØ¹ كامل ببرند. پس، كليه مكالمات تلÙنهاي قرمز در Ø³ÙØ§Ø±Øª آمريكا روي نوار ضبط ميشد Ùˆ آمريكا بر كليه مسائل درجه اول مملكتي نظارت ميكرد. زماني سرلشكر نجاتي، Ø§ÙØ³Ø± Ø¯ÙØªØ±ØŒ اجازه خواست كه از تلÙÙ† قرمز Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ شود. Ú¯ÙØªÙ…: به هيچوجه! Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ نشد Ùˆ Ùقط در Ø¯ÙØªØ± ويژه هم Ø§Ø³ØªÙØ§Ø¯Ù‡ نشد.(24)*
*ØªØØ±ÙŠÙƒØ§Øª آمريكا در خصوص مرجعيت پس از مرØÙˆÙ… بروجردي
روزي آقاي كوهپايي به من Ú¯ÙØª كه كنسولگري آمريكا در اصÙهان، او را ميخواهند؛ پسر ايشان هم كه در آمريكا ØªØØµÙŠÙ„ ميكرد Ùˆ تازه ØªØØµÙŠÙ„اتش تمام شده بود Ùˆ انگليسي ميدانست، نقش مترجم را براي ايشان داشت؛ Ùˆ ميپرسند كه شما شهريه را به Ú†Ù‡ كسي خواهيد داد؟ جواب ميدهد بايد صبر كنيم ببينيم Ú†Ù‡ كسي مرجع ميشود، تا شهريه را بدهيم به او.
يادآوري اين مطلب سودمند است كه پيش از اين واقعه امام مدتي اصÙهان بودند Ùˆ آقاي كوهپايي با ايشان رابطه پيدا كرده بود Ùˆ خلاصه امام را پسنديده بود كه همين هم شايد از چشم آنها مخÙÙŠ نبود؛ در هر صورت، او چنين پاسخي به آنها داده بود؛ اما قانع نشده بودند Ùˆ Ú¯ÙØªÙ‡ بودند: «شما در جريان Ùوت آقاي بروجردي، در عراق بوديد. از آنجا تلگرا٠كرديد كه شهريه را به اسم آقاي ØÙƒÙŠÙ… بدهند. پس اين طور نيست كه صبر كنيد Ùˆ شهريه را به هر كس رئيس شد بدهيد.» از اين برخورد Ùˆ Ú¯ÙØª Ùˆ Ú¯Ùˆ به خوبي روشن ميشود كه در زمان رژيم پهلوي Ø³ÙØ§Ø±Øª آمريكا تا Ú†Ù‡ مسائل داخلي ايران را زيرنظر داشت.(25)*
*انقلاب سÙيد آمريكايي
سرانجام به دنبال Ù…Ø³Ø§ÙØ±Øª شاه در 21 ÙØ±ÙˆØ±Ø¯ÙŠÙ† 1341 به آمريكا، مقامات آمريكايي متقاعد شدند كه Ø§ØµÙ„Ø§ØØ§Øª موردنظر آنان كه چند ماه بعد با سر Ùˆ صداي ÙØ±Ø§ÙˆØ§Ù† به عنوان «انقلاب سÙيد» اعلام گرديد، به دست خود شاه بايد اجرا شود.
به دنبال اين بند Ùˆ بست سياسي علي اميني از صØÙ†Ù‡ خارج ميشود Ùˆ به جاي او اميراسدالله كه در اين مرØÙ„Ù‡ در كنار شاه Ùˆ براي ØÙظ تاج Ùˆ تخت او تلاش زيادي كرده بود به نخستوزيري ميرسد.(26)*
پي نويس ها:
*1ـ گلشائيان، عباسقلي، خاطرات من يا گذشتهها و انديشههاي زندگي، چاپ اول، تهران، انتشارات اينشتين، 1377، جلد 1، ص 75.
*2ـ گلشائيان، همان، صص 63 و 64.
*3ـ گلشائيان، همان، ص 154.
*4ـ گلشائيان، همان، ص 718.
*5ـ هوشنگ مهدوي، عبدالرضا، سياست خارجي ايران در دوره پهلوي (1357ـ1300)، چاپ سوم، نشر البرز، 1375، صص 88 و 89.
*6Ù€ ØªÙØ±Ø´ÙŠØŒ مجيد، گزارشهاي Ù…ØØ±Ù…انه شهرباني (1326Ù€1324)ØŒ چاپ اول، سازمان اسناد ملي ايران، 1371ØŒ جلد دوم، ص Ù†ÙÙ‡.
*7ـ هوشنگ مهدوي، همان، صص 116 و 117.
*8Ù€ ØªÙØ±Ø´ÙŠØŒ همان، ص 328.
*9Ù€ ØªÙØ±Ø´ÙŠØŒ همان، ص 339.
*10Ù€ معتضد، خسرو، ناكامان كاخ سعدآباد، چاپ دوم، تهران، انتشارات زرين، 1375ØŒ جلد دوم، ØµÙØÙ‡ 837.
*11Ù€ لاينگ، مارگارت، Ù…ØµØ§ØØ¨Ù‡ با شاه، ترجمه: اردشير روشنگر، چاپ اول، تهران، نشر البرز، 1371ØŒ ص 186.
*12ـ گلشائيان، همان، صص 957 و 958.
*13Ù€ هويدا، ÙØ±ÙŠØ¯ÙˆÙ†ØŒ سقوط شاه، ترجمه: Ø.ا. مهران، چاپ سوم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1365ØŒ ص 131.
*14Ù€ اسÙندياري بختياري، ثريا، كاخ تنهايي، ترجمه: اميرهوشنگ كاوسي، چاپ سوم، تهران، نشر البرز، 1371ØŒ ص 215.
*15Ù€ نجاتي، غلامرضا، ماجراي كودتاي سرلشكر قرني، چاپ اول، تهران، موسسه خدمات ÙØ±Ù‡Ù†Ú¯ÙŠ Ø±Ø³Ø§ØŒ 1373ØŒ ص 17.
*16ـ نجاتي، همان، ص 49.
*17ـ سوليوان، همان، ص 74.
*18Ù€ Ø±ÙˆØØ§Ù†ÙŠØŒ ÙØ®Ø±ØŒ اهرمهاي سقوط شاه Ùˆ پيروزي انقلاب اسلامي، چاپ اول، نشر بليغ، 1370ØŒ جلد اول٠ص 266.
*19Ù€ Ø±ÙˆØØ§Ù†ÙŠØŒ همان، ص 262.
*20Ù€ ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ØªØŒ ØØ³ÙŠÙ†ØŒ ظهور Ùˆ سقوط سلطنت پهلوي، چاپ هشتم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1374ØŒ ص 382.
*21ـ لاينگ، همان، ص 209.
*22Ù€ ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ØªØŒ همان، ص 409.
*23Ù€ ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ØªØŒ همان، ص 338.
*24Ù€ ÙØ±Ø¯ÙˆØ³ØªØŒ همان، صص 335 Ùˆ 336.
*25Ù€ هاشمي، Ù…ØØ³Ù†ØŒ هاشمي Ø±ÙØ³Ù†Ø¬Ø§Ù†ÙŠ Ø¯ÙˆØ±Ø§Ù† مبارزه، چاپ اول، تهران، Ø¯ÙØªØ± نشر معار٠انقلاب، 1376ØŒ جلد اول، ص 117.
*26Ù€ اختريان، Ù…ØÙ…د، نقش اميرعباس هويدا در تØÙˆÙ„ات سياسي اجتماعي ايران (بهمن 43 Ù€ مرداد 56) چاپ اول، انتشارات علمي، 1375ØŒ ص 31.