پایگاه اطلاع رسانی Ùرهنگ ایثار Ùˆ شهادت
شايد در اين ميان يكي از معدود مواردي كه نمي توان اختلا٠يا ائتلا٠آن را با توجه به پيشينه تاريخي آن سنجيد، رابطه ايران Ùˆ آمريكا است. اين رابطه تا يك تاريخ ائتلاÙÙŠ مطلق Ùˆ همه جانبه بوده Ùˆ از همان تاريخ به بعد اختلاÙÙŠ مطلق Ùˆ همه جانبه.مقاله Øاضر، مروري است بر روابط ايران Ùˆ آمريكا پيش از انقلاب اسلامي ايران.
تاريخ تØولات سياسي- اجتماعي ايران بيانگر اين مطلب است كه سلطه خارجي به عنوان يكي از عوامل بازدارنده توسعه سياسي كشور Ù…Øسوب مي گردد. اين امر طي دو قرن اخير شتاب Ùˆ گسترش بيشتري ياÙته است. مداخلات روسيه، انگلستان، Ùرانسه، ايالات متØده آمريكا Ùˆ اتØاد جماهير شوروي، به عنوان عرصه هاي سياه اما واقعي تاريخ ايران مي باشد. اين مداخلات، ذهنيت بدبينانه اي را در اÙكار عمومي Ùˆ Ùرهنگ سياسي ايران برجاي گذاشته است. در اين بين انقلاب اسلامي ايران نه تنها دست ابرقدرت ها را از ايران كوتاه نمود بلكه تاثير بسزايي نيز در ميان اقوام Ùˆ ملل ديگر در رابطه با سلطه ستيزي برجاي گذاشت.
وقوع انقلاب اسلامي ايران به همان اندازه كه مبين مخالÙت تمامي ملت ايران با سياست هاي داخلي شاه بود، نشان از ناخرسندي از سياست خارجي او هم داشت. Ù…Øور Øمله مخالÙان شاه به سياست خارجي را انتقاد از اتØاد عملي او با ايالات متØده تشكيل مي داد Ùˆ از همين رو به او لقب «شاه امريكايي» داده بودند۱.
امريكا در Û³Û· سال سلطنت Ù…Øمد رضا شاه علاوه بر صدور سرمايه، از شركت هاي تجاري Ùˆ بانك ها، به عنوان پوشش Ùˆ ابزار مهم توسعه روابط سياسي Ùˆ اقتصادي خود با ايران استÙاده مي كرد. Û² در واقع با اعمال سياست هاي امريكا در ايران، تمام زيرساخت هاي تجاري، كشاورزي Ùˆ صنعتي كشور نابود Ùˆ ايران صرÙاً به بازاري براي كالاهاي غربي مبدل گشت. وابستگي نهادهاي Øكومتي كشور نيز تا آنجا بود كه بالاترين شخص مملكت در تمام امور تنها نظرات امريكايي ها را Ù„Øاظ مي كرد.
كودتاي Û²Û¸ مرداد به بسياري از ايرانيان ثابت كرد كه شاه اگر آلت دست انگليسي ها نباشد عروسك امريكايي هاست. Û³ همچنانكه تØولات سياسي ايران بعد از كودتاي Û²Û¸ مرداد نيز در جهتي تداوم ياÙت كه موجبات اÙزايش Ù†Ùوذ Ùراگير امريكا را در عرصه هاي مختل٠سياسي، Ùرهنگي، اقتصادي Ùˆ نظامي جامعه Ùراهم نمود.
طي اين Û²Ûµ سال Øكومت ايران عملاً دست نشانده امريكا Ùˆ تØت كنترل اين دولت بود Ùˆ كاركردي غير از برآورده ساختن خواست هاي ايالات متØده نداشت. طي اين سال ها سيل مستشاران اقتصادي Ùˆ نظامي امريكا جهت ØÙظ اركان نظام شاهنشاهي Ùˆ متعاقباً اجراي سياست ها Ùˆ Ùرامين واشنگتن راهي ايران شدند. نتيجه كار اين بود كه ايران به عامل اصلي اجراي سياست هاي منطقه اي امريكا، بازار بزرگ كالاهاي تجاري Ùˆ نظامي امريكا Ùˆ جولانگاه Ùرهنگ امريكايي تبديل شد.
در اين سال ها هيچ جاي دنيا به اندازه ايران براي امريكايي ها داراي مناÙع سرشار Ùˆ Øياتي سياسي - اقتصادي نبود. آرامش Ùˆ Ù†Ùوذ امريكايي ها تا آنجا پيش رÙت كه رژيم كاپيتولاسيون را در ايران به اجرا گذاردند. قانوني كه كمتر واØد سياسي در جهان به آن تن مي دهد.
اÙزايش تعداد امريكايي ها در ايران، گسترش همه جانبه روابط ديپلماتيك Ùˆ Ù…Øوريت امريكا در تمامي برنامه هاي رژيم به همراه ضرورت هاي نظام دوقطبي Ùˆ نقش ايران در ائتلا٠با غرب، زمينه هاي تسلط بيش از پيش امريكا بر ايران را Ùراهم كرده بود. طبيعي بود كه در چنين شرايطي، «استبداد سياسي» نيز در جامعه ايران Øاكم باشد. به طوري كه بسياري از تØليلگران، دوران بعد از كودتا را با واژه هايي همانند «دولت دست نشانده» تبيين كرده اند. Û´
روابط Ù…Øمد رضا شاه با ايالات متØده از نيمه دوم دهه Û±Û¹Û¶Û° به تدريج توسعه Ùˆ تØكيم بيشتري ياÙت، اما اتØاد عملي شاه با ايالات متØده نتيجه رويدادهاي سال Û±Û³ÛµÛ¶-Û±Û³ÛµÛ± بود.
رشد سرسام آور درآمدهاي Ù†Ùتي Ùˆ ميل روز اÙزون شاه به خريد تسليØات نظامي از امريكا، از ديد بسياري از ايرانيان نشانه خوش خدمتي كامل شاه به ايالات متØده Ùˆ از دست رÙتن استقلال كشور بود. در نهايت نيز همين اØساس عمومي يكي از سرچشمه هاي ژر٠بيگانگي Ùˆ بيزاري مردم از رژيم شاه شد Ûµ Ùˆ جامعه غرب زده Ùˆ رژيم دست نشانده شاه توسط نهضتي اسلامي كه ازعمق وجود جامعه برخاسته بود، متلاشي گرديد. در واقع بيگانگي Ùˆ بيزاري ايرانيان از ايالات متØده به اين تصور مردم باز مي گشت كه آن كشور با پشتيباني نظامي، اقتصادي Ùˆ سياسي از رژيم شاه، اØساس عزت Ùˆ استقلال ايران را جريØÙ‡ دار كرده است. Û¶
بنابراين شعارهاي مرگ بر شاه Ùˆ مرگ بر امريكا از يك نوع رابطه دروني خبر مي داد. هنگامي كه مردم شعار مرگ بر امريكا را سر مي دادند، در بطن آن بر شعار مرگ بر شاه نيز صØÙ‡ مي گذاشتند Ùˆ بالعكس. در واقع در دوران انقلاب Ùˆ شرايط تاريخي بعد از آن، شعار مرگ بر امريكا پس از شعار الله اكبر به عنوان دومين شعار عمومي مورد Øمايت مردم ايران بوده Ùˆ در مقاطع مختل٠نيز مورد استÙاده قرار گرÙته است. Û·
پيوستگي Ùˆ رابطه دروني دو شعار «مرگ بر شاه» Ùˆ «مرگ بر امريكا» را مي توان در سخنان امام پس از ورود به ايران در بهشت زهرا نيز مشاهده نمود:«ما با آنها در اين مخال٠هستيم كه آنها به نسل ما خيانت كرده اند، تمام Ù†Ùت ما را به امريكا داده اند ما Ù†Ùت داديم Ùˆ آنها براي ما پايگاه درست كردند. يعني اسلØÙ‡ هايي آورده اند اينجا كه ارتش ما نمي تواند آنها را استÙاده كند. ما ÛµÛ° سال است كه در اختناق به سر مي بريم. نه مطبوعات داشتيم نه راديو نه تلويزيون. اين آقا خودش خودش را قبول ندارد ملت هم قبولش ندارد، ارتش هم قبولش ندارد Ùقط آمريكا از او پشتيباني كرده است.» Û¸
مدعاي اين سخن امام را Ø¨ÙˆØ¶ÙˆØ Ù…ÙŠ توان در جمله معرو٠شاه به كيم روزولت پس از كودتاي Û²Û¸ مرداد Û³Û² مشاهده نمود: «من تاج Ùˆ تخت خود را مديون خدا، ملتم Ùˆ شما (آمريكا) مي دانم.» Û¹
بنابراين براي ياÙتن ريشه هاي روابط خصمانه جمهوري اسلامي ايران Ùˆ ايالات متØده آمريكا از يك سو بايد به تاريخ معاصر ايران Ùˆ رابطه دست نشاندگي رژيم پهلوي با آمريكايي ها اشاره نمود Ùˆ از سوي ديگر بايد به انديشه ها Ùˆ مبارزات امام خميني(ره) رجوع كرد. كلام Ùˆ مكتوبات امام در مقاطع مختل٠مبارزاتي ايشان نشان مي دهد كه Øيات دوباره اسلام، مي تواند زمينه Ù†Ùوذ سلطه گران Ùˆ خارجي ها در ايران را كاهش دهد.
از ديدگاه امام خميني، كشورهاي غربي داراي همگوني هاي كاركردي مشابهي عليه ايران Ùˆ جهان اسلام بوده اند؛ اما از آنجا كه Ù†Ùوذ سياسي آمريكا Ùراگيرتر از ساير واØدهاي استعمارگر بود، امام نيز لبه تيز Øملات خود را از خرداد Û±Û³Û´Û² به بعد متوجه آمريكا نمود. بدين ترتيب امام خميني با مورد نكوهش قرار دادن نقش مداخله گرايانه آمريكا، مبارزه با شاه را امري تاكتيكي براي خلع يد قدرت Ùˆ Ù†Ùوذ آمريكا Ùˆ ساير واØدهاي خارجي قرار داد. به همين دليل، آمريكا به عنوان «شيطان بزرگ» مورد استناد قرار گرÙت. اين واژه به معناي آن بود كه ايالات متØده Ùˆ غرب به منزله عنصر اغواگر براي جوامع اسلامي نقش Ø¢Ùريني مي كنند.
شكست آمريكا در ويتنام، ظهور برخي از دولتهاي ضدامپرياليستي Ùˆ تجربه كاپيتولاسيون در ايران براي نهضت امام خميني بسيار تعيين كننده بود Ùˆ منجر به تقويت بلاواسطه نهضت اسلامي در ايران گرديد. به عبارت ديگر، در دهه Û±Û³Û´Û° هيچ واقعه اي به اندازه مبارزه مستقيم امام عليه كاپيتولاسيون Ùˆ توسعه نقش اسرائيل با اهميت تلقي نمي شود. زيرا امام در مورد ماهيت اين كشورها Ùˆ روابط آنها با ايران معتقد بودند كه «ما چون ملت ضعيÙÙŠ هستيم Ùˆ دلار نداريم، بايد زير چكمه آمريكا برويم. آمريكا از انگليس بدتر، انگليس از آمريكا بدتر، شوروي از هر دو بدتر، همه از هم بدتر، همه از هم پليدتر، ليكن امروز سر Ùˆ كار ما با آمريكاست.» Û±Û°
با توجه به نگرش امام نسبت به آمريكا Ùˆ همچنين به دليل آنكه از قانون كاپيتولاسيون، آمريكايي ها منتÙع مي گرديدند؛ از اين رو امام نسبت به زمامداران ايالات متØده كاملاً بدبين بود Ùˆ آنان را به عنوان «خصم قرآن» مورد خطاب قرار مي داد. Û±Û±
امام خميني كه به كارگيري خدعه، نيرنگ، دروغ Ùˆ استÙاده از هر وسيله ممكن براي دستيابي به اهدا٠را مشخصه Øكومت هاي شيطاني مي دانست Ùˆ Øكومت هاي شيطاني، ديكتاتوري Ùˆ ستمگري را مردود مي پنداشت؛ ۱۲با شيطاني خواندن سياست هاي ابرقدرت ها، رÙتار آنها را در جهت استيلا Ùˆ تهاجم به كشورهاي ضعي٠تر تÙسير مي نمود. امام خميني معتقد بود كه «اين ابرقدرتها كه ما اسمش را ابرقدرت مي گذاريم، تمام قدرتشان را روي هم مي گذارند Ùˆ صر٠آمال Øيواني Ùˆ شيطاني مي كنند، Ùˆ تمام مقصد اين جنايتكاران دستيابي به قدرت براي كوبيدن هركس كه در مقابلشان است، مي باشد Ùˆ البته به آن هم درست نمي رسند. Û±Û³
امام خميني با چنين اعتقادي براي تبيين نقش Ùˆ جايگاه ايالات متØده از واژه هايي استÙاده مي نمود كه از يك سو داراي وجه ديني Ùˆ اسلامي Ùˆ از سوي ديگر داراي ابعاد ملي گرايانه، بسيج كننده Ùˆ تØقيركننده نيز بود. زيرا امام خميني با دو پيش Ùرض هدÙهاي خود را مشخص مي نمود. پيش Ùرض اول بر اين امر واقع بود كه عناصر خارجي، ساخت سياسي ايران را تØت كنترل خود درآورده Ùˆ درصدد نهادينه كردن مؤلÙÙ‡ هاي Ùرهنگي، اجتماعي Ùˆ اقتصادي خود در ايران مي باشند؛ Ùˆ پيش Ùرض دوم بر اين موضوع قرار داشت كه به ميزان گسترش سلطه غرب در ايران، Ù†Ùوذ آئين Ùˆ اØكام اسلامي كاهش خواهد ياÙت.
براين اساس اصولي ترين تØليل بر اين امر قرار دارد كه امام خميني براي تثبيت مباني اØكام اسلامي Ùˆ ØÙظ Ùرهنگ Ùˆ هنجارهاي اسلامي، بر ضرورت مبارزه با سلطه خارجي تاكيد بسيار داشت. اين امر از يك سو براساس زير ساخت هاي اسطوره هاي ايراني در مورد نقش بيگانگان شكل گرÙته بود، Ùˆ از سوي ديگر روند مبارزات استقلال طلبانه Ùˆ ضداستعماري را در ايران تقويت مي نمود. به اين ترتيب، هد٠امام از انجام مبارزات سياسي در داخل، ØÙظ Ùˆ تØقق اØكام اسلام بوده است. براي نيل به اين امر، انجام مبارزات استقلال طلبانه، بيگانه ستيز Ùˆ آزادي خواهانه به عنوان ابزار Ùˆ روندي Ù…Øسوب مي گرديد كه از يك سو زمينه را براي تØقق شرايط Ù…Øيطي ØÙظ اØكام ديني Ùراهم مي نمود Ùˆ از سوي ديگر، واكنشي جدي Ùˆ Ùراگير را عليه دولتها Ùراهم مي آورد كه از مشروعيت Ùراگير داخلي برخوردار نبودند.
در Øالي كه آمريكايي ها به عنوان Øاميان اصلي رژيم شاه در شرايط اوج گيري انقلاب اسلامي، راه مقابله با آن را كاهش اقتدار شاه Ùˆ Øركت به جانب «Øكومتي براساس قانون اساسي» مي دانستند Ùˆ به شاه توصيه مي كردند كه به سمت دمكراسي Ùˆ ليبراليزه كردن كشور Øركت كند، Û±Û´ امام خميني به عنوان رهبر انقلاب، اساس رژيم شاهنشاهي Ùˆ Øاميان آن را زير سؤال برده بود Ùˆ مواجهه با آمريكا را در رأس همه مسائل سياسي عنوان كرده بود.
در سال هاي پس از پيروزي انقلاب Ùˆ دوران جنگ تØميلي عراق عليه ايران نيز امام خميني همواره آمريكا را با لقب «شيطان بزرگ» خطاب نمودند. چرا كه به عقيده امام «دولت آمريكا به عنوان قدرتمندترين كشورهاي جهان براي بيشتر بلعيدن ذخاير مادي كشورهاي تØت سلطه از هيچ كوششي Ùروگذار نمي كند.
آمريكا دشمن شماره يك مردم Ù…Øروم Ùˆ مستضع٠جهان است Ùˆ براي سيطره سياسي Ùˆ اقتصادي Ùˆ Ùرهنگي Ùˆ نظامي خويش بر جهان زير سلطه، از هيچ جنايتي خودداري نمي نمايد. او مردم مظلوم جهان را با تبليغات وسيعش كه به وسيله صهيونيسم بين المللي سازماندهي مي گردد، استثمار مي نمايد. او با ايادي مرموز Ùˆ خيانتكارش، چنان خون مردم بي پناه را مي مكد كه گويي در جهان هيچ كس جز او Ùˆ اقمارش ØÙ‚ Øيات ندارند. ايران كه خواسته است از هر جهت با اين شيطان بزرگ قطع رابطه كند، امروز گرÙتار اين جنگ هاي تØميلي است.
آمريكا عراق را وادار نموده است تا ما را با Øصر اقتصادي از پاي درآورد. مع الاص٠اكثر كشورهاي آسيايي هم با ما سر ستيز داشته. ملت هاي مسلمان بايد بدانند كه ايران كشوري است كه رسما با آمريكا مي جنگد Ùˆ شهداي ما، اين جوانان Ùˆ دلاوران ارتش Ùˆ سپاه از ايران Ùˆ اسلام عزيز در مقابل آمريكا دÙاع مي كنند.» Û±Ûµ براين اساس بود كه امام Ùرمود «هرچه Ùرياد داريد بر سر آمريكا بكشيد، چرا كه آمريكا هيچ غلطي نمي تواند بكند.» ايستادگي Ùˆ مقاومت در برابر آمريكا Ùˆ ساير ابرقدرت ها براي امام تنها يك شعار نبود، بلكه ايشان در مقاطع مختل٠تاريخي به اثبات عملي آن مبادرت ورزيدند.
نمونه بارز آن را مي توان در مصاØبه ايشان در دوران گروگان گيري با مجله تايمز لندن مشاهده نمود. وقتي كه خبرنگار در مورد امكان ترديد در مواضع امام خميني سؤال نمود، ايشان به گونه اي جدي اظهار داشت: «ما مي خواهيم به همه دنيا نشان دهيم كه «قدرت هاي Ùائقه» را هم مي توان با نيروي ايمان شكست داد.
ما در برابر همه دولت آمريكا با تمام قدرتش مقاومت مي كنيم Ùˆ از هيچ قدرتي نمي هراسيم... ما آمريكا را خوب مي شناسيم Ùˆ مي دانيم كه مي توانيم در برابرش مقاومت كرده از شرÙمان دÙاع كنيم. ما بايد بر آمريكا غلبه كنيم Ùˆ او را در همه منطقه شكست دهيم. ما تسليم بي عدالتي ها نخواهيم شد Ùˆ با ستمكاران كنار نخواهيم آمد... ما مي توانيم به آساني در برابر تجاوز آمريكا بايستيم. آمريكا ممكن است ما را شكست دهد؛ ولي نه انقلاب ما را، Ùˆ به همين دليل است كه من به پيروزي خودمان اطمينان دارم.»
همچنين هنگامي كه كارتر قطع روابط ديپلماتيك با ايران را اعلام كرد، امام از اين اقدام استقبال نمود Ùˆ آن را براي مسلمين امري سودمند دانست. در واقع مقاومت ايشان در برابر آمريكا Ùˆ Ùشارهاي ديپلماتيك آن كشور، Ø±ÙˆØ Ù…Ù‚Ø§ÙˆÙ…Øª در برابر ابرقدرت ها را Ùراهم آورد.
دعوت جيمي كارتر از شاه مخلوع براي سÙر به آمريكا، واقعه طبس، كودتاي نوژه، جنگ تجاوزكارانه عراق عليه ايران Ùˆ Øمايت هاي خاص آمريكا از عراق در اين جنگ، قطع رابطه، تØريم اقتصادي، Øمله به هواپيماي مساÙربري ايران، Øمله به پايانه هاي Ù†Ùتي ايران، Øمايت از گروه هاي برانداز مخال٠عليه جمهوري اسلامي ايران، تلاش براي به انزوا كشاندن ايران در عرصه هاي بين المللي Ùˆ قرار دادن ايران در ليست Ù…Øور شرارت، از جمله اقدامات قهرآميز، خصمانه، انتقام جويانه Ùˆ تهاجمي آمريكا عليه ايران Ù…Øسوب مي شود.
مسائل Ùوق بيانگر آن است كه ايالات متØده Øتي در برهه زماني قطع ارتباط نيز همواره Øجم بالايي از دل مشغولي را براي سياست گذاران ايران ايجاد نموده Ùˆ از سوي ديگر روزي نيست كه اظهارنظري پيرامون ايران از جانب سران كاخ سÙيد Ùˆ گردانندگان وزارت خارجه Ùˆ ساير مراكز قدرت اين كشور بيان نگردد.
از اين رو در دوران استقرار رژيم جمهوري اسلامي، در تمامي مساجد، سخنراني هاي رسمي Ùˆ سياسي، علاوه بر تداوم شعار «مرگ بر آمريكا»، جامعه سياسي ايران همچنان ايالات متØده را به عنوان «شيطان بزرگ» خطاب مي نمايد. اين امر بيش از هر چيز نشان از عمق ايدئولوژيكي منازعه ميان تهران Ùˆ واشنگتن دارد.
منابع:
Û±- Ø±ÙˆØ Ø§Ù„Ù„Ù‡ رمضاني، سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران، ترجمه: عليرضا طيب، تهران، نشر ني، ۱۳۸۳، ص.ÛµÛ¸
Û²- عليرضا ازغندي، تاريخ تØولات سياسي Ùˆ اجتماعي ايران، تهران، سمت، ۱۳۸۳، ص.Û³Û¶Û·
Û³- ويليام شوكراس، آخرين سÙر شاه، ترجمه، عبدالرضا هوشنگ مهدوي، تهران، نشر البرز، ۱۳۶۹، ص.Û¸Û°
۴- عليرضا ازغندي، روابط خارجي ايران، تهران، سمت، ۱۳۸۳، ص۲۸۳-.۲۹۴
Ûµ- پيشين، Ø±ÙˆØ Ø§Ù„Ù„Ù‡ رمضاني، ص.ÛµÛ¸
۶- همان، ص.۷۶
۷ Richard Cottam زInside Revolutionaryز Iran
The Middle East Journal No Û² SpringT p Û²Û·Û± Û¹Û¸Û¹Û±
۸- روزنامه اطلاعات، ۱۲/۱۱/.۵۷
۹- پيشين، ويليام شوكراس، ص.۳۴۲
Û±Û°- منوچهر Ù…Øمدي، انقلاب اسلامي زمينه ها Ùˆ پيامدها، قم، دÙتر نشر Ùˆ پخش معارÙØŒ چاپ اول، Û±Û³Û¸Û°ØŒ ص.Û±Û±Û¶
Û±Û±- باقر عاقلي، روز شمار تاريخ ايران از مشروطه تا انقلاب اسلامي، تهران، نشر Ú¯Ùتار، ۱۳۷۲، ج۲، ص.Û´Û·Û¶
۱۲- وصيت نامه سياسي- الهي امام خميني، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۷۹، ص.۲۸
Û±Û³- در جستجوي راه از كلام امام، دÙتر چهاردهم، Ùرهنگ Ùˆ تعليم Ùˆ تربيت، تهران، اميركبير، Û±Û³Û¶Û´ØŒ صص۶۲-.ÛµÛ¹
Û±Û´- زبينگو برژينسكي، اسرار سقوط شاه Ùˆ گروگانگيري، ترجمه، Øميد اØمدي، تهران، انتشارات جامي، ۱۳۶۲، صص۲-.Û³Û³
Û±Ûµ- صØÙŠÙÙ‡ نور، مجموعه رهنمودهاي امام خميني، تهران، وزارت ارشاد اسلامي، ۱۳۶۹، ج۱۳، ص.Û¸Û´