امنیت ملى بخشى تÙكیك ناپذیر از مناÙع ملى هر كشورى را تشكیل مى دهد; از این روست كه مناÙع ملى به معناى بهترین چیزها براى ملت در رابطه اش با سایر دولت ها 2 تعری٠شده است. ایران به دلایل مختل٠در دوره هاى پیاپى تاریخى داراى اهمیت Ùˆ موقعیت استراتژیك بوده است; زمانى به دلیل قرار گرÙتن در مسیر جاده ابریشم كه راه ارتباطى اروپا با مركز Ùˆ شرق آسیا بود Ùˆ زمانى به علت قرار داشتن بر سر راه اروپا به شبه قاره هند كه مدت ها مورد منازعه دولت هاى انگلیس, روسیه Ùˆ Ùرانسه بود Ùˆ در دوره پیش از انقلاب اسلامى, به سبب وجود ذخایر عظیم انرژى در منطقه خلیج Ùارس Ùˆ ایران3 Ùˆ قرار گرÙتن آن در سراسر سواØÙ„ شمالى خلیج Ùارس Ùˆ تنگه هرمز Ùˆ همسایگى با اتØاد شوروى كه در زمان جنگ سرد براى صدور ایدئولوژى ماركسیستى تلاش مى كرد.
پس از جنگ جهانى دوم, آمریكا با توجه به قدرت نظامى و اقتصادى خود به عنوان قدرت برتر, جانشین اروپایى ها در بسیارى از مناطق جهان از جمله خاورمیانه و ایران شد. موقعیت استراتژیك و منابع غنى طبیعى ایران, آمریكایى ها را به سوى خود جذب كرد و جایگاه ویژه اى را در خطمشى ها و دكترین هاى امنیتى آمریكایى ها پیدا نمود. در این مقاله خطمشى ها و دكترین هاى پنج رئیس جمهور آمریكا از پس از جنگ جهانى دوم تا پیروزى انقلاب اسلامى (ترومن, آیزنهاور, كندى, نیكسون و كارتر) را مورد ارزیابى قرار مى دهیم.
1. ترومن
هارى ترومن, از Øزب دمكرات آمریكا, بین سال هاى 1945 تا 1953 رئیس جمهور بود. دست یابى آمریكا به بمب اتم این تصور را در آن كشور دامن زده بود كه آمریكا قادر است با داشتن این بمب همه مسائل خارجى خود را به سادگى ØÙ„ كند, اما آمریكایى ها به زودى به عدم كارآیى این عامل در شرایط پس از جنگ پى بردند. خطر اØتمالى سقوط دولت دست راستى یونان به دامان كمونیست ها, مشكلات تركیه Ùˆ خطر تسط شوروى بر تنگه داردانل Ùˆ بیرون نرÙتن روس ها از ایران, زنگ هاى خطر را در آمریكا به صدا درآورد.
هرچند نیروهاى روسى بالاخره در سال 1325 Ø´ / 1946 Ù…. خاك ایران را ترك كردند,4 اما خطر گسترش Ù†Ùوذ كمونیسم Ùˆ شوروى در كشورهاى پیرامون این كشور Ùˆ این دیدگاه آمریكایى ها كه شوروى مانند هیتلر در Ùكر سلطه بر جهان است Ùˆ باید مسیرهاى توسعه طلبى او سد گردد, منجر به تدوین Ùˆ اعلام دكترین ترومن در مارس 1947 در مجلس نمایندگان آمریكا شد.
براساس این دكترین, هر زمان Ùˆ هرجا كه یك دولت ضد كمونیست از طرق مختلÙ, مانند شوراندن یاغیان بومى, دخالت خارجى Ùˆ یا Øتى Ùشار دیپلماتیك مورد تهدید قرار گیرد, آمریكا با كمك هاى اقتصادى, سیاسى Ùˆ مهم تر از همه نظامى از آن دولت Øمایت خواهد كرد. بدین ترتیب دكترین ترومن راه را بر هر انقلابى مى بست. ترومن معتقد بود كه كمونیسم در شرایط Ùقر رشد مى كند Ùˆ روش مقابله با آن اعطاى كمك هاى اقتصادى است. وى توانست Øمایت كنگره آمریكا را براى تصویب كمك ها به دست آورد.5 كنگره آمریكا بعدا ایران را نیز به دلیل اهمیت در ردی٠یونان Ùˆ تركیه قرار داد.
همچنین در ژوییه 1947 / 1326 Ø´, جورج كنان, مسوول ستاد سیاست گذارى وزارت خارجه آمریكا, در مجله Ùارین اÙیرز6 با نام مستعار ایكس مقاله اى تØت عنوان منشإ رÙتار شوروى نوشت كه به زودى به صورت بیانیه نیمه رسمى سیاست خارجى آمریكا درآمد Ùˆ در نهایت در سیاست سد Ù†Ùوذ7 تجلى یاÙت. به موجب این سیاست, به تدریج چند پیمان دÙاعى زنجیره اى از اروپا تا آسیاى جنوب شرقى در اطرا٠شوروى ایجاد شد. ایران عضو پیمان سنتو بود كه در زمان آیزنهاور تشكیل شد Ùˆ میان پیمان هاى ناتو Ùˆ سیتو قرار داشت.
آمریكا در چارچوب دكترین ترومن كمك ها Ùˆ وام هایى با بهره هاى زیاد در اختیار ایران قرار مى داد; از جمله یك وام 250 میلیون دلارى در سال 1325 براى تشكیل سازمان برنامه8 Ùˆ كمك ها Ùˆ وام هاى نظامى به مبلغ 175 میلیون دلار بین سال هاى 1325 تا 1330 شمسى به ایران پرداخت كرد.9 همچنین ایران یكى از اولین كشورهایى بود كه اصل چهار ترومن در مورد آن اجرا شد. به موجب این اصل, كه ترومن در سال 1949 ارائه كرد, آمریكا به كشورهاى خاصى در جهان سوم از جمله ایران كمك هاى Ùنى Ùˆ مالى مى كرد; از این رو در ایران كمیسیون مشترك ایران Ùˆ آمریكا براى بهبود امور روستایى تشكیل شد. اسناد موجود نشان مى دهد كه آمریكا بعضى از عناصر این كمیسیون مانند Ùضل الله زاهدى, كه در پست معاونت Ùˆ خزانه دارى مشغول بود, را در سال 1331 تØت پوشش آموزش به آمریكا برد. او همان كسى است كه در 28 مرداد 1332 دست به كودتا زد.10
كمك هاى آمریكا به ایران در این زمان به منظور ØÙظ مناÙع ملى Ùˆ امنیتى این كشور بود, چرا كه به تصور آمریكایى ها اگر ایران از دست آمریكا خارج مى شد, راه ورود شوروى به خلیج Ùارس هموار گردیده Ùˆ سراسر منطقه خلیج Ùارس در خطر Ù†Ùوذ شوروى قرار مى گرÙت.
شایان ذكر است كه مهم ترین عامل بازدارنده در برابر Ù†Ùوذ Ùˆ گسترش اÙكار كمونیستى در ایران, مقاومت Ùرهنگى مردم ما در مقابله با این اÙكار بوده است نه كمك هاى آمریكا به رژیم شاه. ماركسیسم, كه با مذهب سر ستیز دارد, در كشورهایى مانند ایران با هویت دینى عمیق, نتوانست جاى پایى قوى باز كند.
2. آیزنهاور
ژنرال آیزنهاور از Øزب جمهورىخواه آمریكا, به دلیل شهرتى كه در زمان جنگ جهانى دوم كسب كرده بود Ùˆ نیز تبلیغات مك كارتیسم مبنى بر ناتوانى ترومن براى مهار كمونیسم كه ناشى از Ù†Ùوذ كمونیست ها در Øزب دمكرات Ùˆ وزارت خارجه Ùˆ سرویس هاى امنیتى تلقى مى شد, در انتخابات ریاست جمهورى نوامبر 1952 / 1331 Ø´. پیروز شد.
جمهورىخواهان در این زمان اعلام كردند كه ناامنى شدید در آمریكا Ùˆ درگیرى شدید این كشور در جنگ كره نتیجه اشتباهات روزولت Ùˆ ترومن درباره شوروى در كنÙرانس هاى تهران, یالتا Ùˆ پوتسدام بوده است, زیرا آنها راه توسعه كمونیسم در دوره پس از جنگ را با از دست دادن اروپاى شرقى Ùˆ خیانت به چیانكاى Ú†Ùƒ (رئیس جمهور سابق چین پیش از روى كار آمدن كمونیست ها) هموار كردند.11 به نظر جمهورىخواهان, سیاست Øزب دمكرات در مورد همزیستى, به دلیل هزینه سنگین تسلیØات Ùˆ كمك اقتصادى, اقتصاد ملى را نابود كرده است Ùˆ هد٠شوروى این است كه آمریكا با دست خود, خود را به اÙلاس بكشد. آنها به مردم قول دادند كه یك استراتژى دÙاعى موثر (به منظور عقب راندن شوروى Ùˆ تقویت دÙاعى آمریكا) Ùˆ یك بودجه متعادل تنظیم كنند Ùˆ مالیات ها را كاهش دهند. براى این كار, به نظر آنان, بایستى جنگ كره پایان مى یاÙت, مرز روشنى در اطرا٠شوروى Ùˆ چین كشیده مى شد Ù€ كه این كار را Øكومت قبلى كرده بود, ولى باید تقویت مى گردید Ùˆ خاورمیانه Ùˆ خاور دور را نیز در بر مى گرÙت Ù€ Ùˆ این مرز با قدرت بازدارندگى اتمى ØÙظ مى گردید, به گونه اى كه هشدار داده مى شد اگر شوروى Ùˆ چین از آن عبور كنند با نابودى كامل روبه رو خواهند شد. جان Ùاستردالس, وزیر خارجه آیزنهاور, مى Ú¯Ùت اگر به كمونیست هاى كره اخطار مى شد كه در صورت Øمله به كره شمالى, مسكو بمباران اتمى خواهد شد, از Øمله خوددارى مى كردند. وى تإكید مى كرد كه Øكومت آیزنهاور این اشتباه را تكرار نخواهد كرد.12
دالس دكترین سد Ù†Ùوذ ترومن را سیاست در جا زدن13 خواند Ùˆ Ú¯Ùت این سیاست, آمریكا را آن قدر در یك موقعیت Ù†Ú¯Ù‡ مى دارد كه به دلیل خسته شدن انگیزه خود را براى مقابله با توطئه هاى بین المللى Ùˆ بØران هاى منطقه از دست بدهد.14 وى معتقد بود هد٠آمریكا نباید همزیستى مسالمتآمیز با كمونیسم باشد, بلكه باید آن را از میان بردارد. او هرگونه رÙتار مداخله گرایانه آمریكا را مشروع مى دانست.
آیزنهاور Ùˆ دالس از استراتژى تلاÙÙ‰ گسترده كه بر مبناى آن هر كشورى كه مناÙع Ùˆ اهدا٠آمریكا را در هر نقطه اى از جهان مورد تهاجم قرار مى داد با هر وسیله ممكن Ùˆ در هر جا كه آمریكا انتخاب مى كرد تنبیه مى شد, پشتیبانى كردند.15 اما در خصوص خاورمیانه, دكترین آیزنهاور كه در سال 1957 میلادى در كنگره آمریكا ارائه شد تإكید داشت كه آمریكا ØÙظ استقلال Ùˆ تمامیت ارضى كشورهاى خاورمیانه Ùˆ خلیج Ùارس را براى امنیت خود امرى Øیاتى مى داند Ùˆ Øاضر است براى ØÙاظت از كشورهایى كه مورد تجاوز مسلØانه كمونیسم بین المللى قرار مى گیرند, از نیروهاى Ù…Ø³Ù„Ø Ø®ÙˆØ¯ استÙاده كند.16
به طور كلى با اقدامات امنیتى آیزنهاور, Øجم Ùˆ میزان Øضور Ùˆ مداخله آمریكا در نقاط مختل٠جهان اÙزایش یاÙت; اما تهدید به استÙاده از Ø³Ù„Ø§Ø Ø§ØªÙ…Ù‰ علیه شوروى یا چین, با توجه به این كه روس ها نیز بعدا بدان دست یاÙتند, كارآیى خود را از دست داد. در Øالى كه این كشور تا قبل از جنگ جهانى دوم هیچ گونه پیمان اتØادى با كشورهاى خارج از نیم كره غربى امضا نكرده بود Ùˆ همچنین Ùاقد پایگاه نظامى در سایر كشورها بود, اما تا سال 1959 داراى 1400 پایگاه در 31 كشور بود.17 مداخله در ویتنام كه در تمامى دهه 1960 Ùˆ نیمه اول دهه 1970 نیز به طول انجامید, كودتاى 28 مرداد 1332 / 1953 در ایران, كمك به شورشیان گواتمالا در 1954, گسیل ناوگان ششم آمریكا به مدیترانه شرقى در سال 1957 براى نجات ملك Øسین پادشاه اردن در مقابل شورش اÙسران طرÙدار ناصر Ùˆ كمك ده میلیون دلارى به وى, توسل به زور Ùˆ گسیل چهارده هزار نیرو به لبنان كه به دنبال كودتاى 1958 عراق در آستانه تغییرات رادیكال قرار گرÙته بود Ùˆ كودتا در دمینیكن در سال 1962 علیه Øكومت خوآن بوش از جمله این مداخله ها هستند.18
دستگاه سیاست خارجى Ùˆ سرویس هاى امنیتى دولت آمریكا در زمان آیزنهاور بسیار بیشتر از زمان ترومن بر روى ایران تمركز نموده Ùˆ بر ØÙظ آن در زنجیره مناÙع غرب تإكید كردند. كودتا علیه دولت دكتر مصدق, ورود ایران به پیمان بغداد (بعدا سنتو), امضاى قراردادهاى نظامى میان آمریكا Ùˆ ایران كه ورود مستشاران نظامى آمریكایى Ùˆ Ù†Ùوذ آنها در ارتش ایران را به همراه داشت Ùˆ تشكیل ساواك كه با كمك Ùˆ همكارى سازمان سیا صورت گرÙت, همه موید این امر هستند.
آمریكایى ها در جریان ملى شدن صنعت Ù†Ùت ابتدا براى شكستن انØصار Ù†Ùتى انگلیس در ایران از ملى شدن Ù†Ùت ایران Øمایت كردند, اما بعدها به دلیل مناÙع امنیتى منطقه اى خود Ùˆ نیز اطمینان یاÙتن از این كه انگلیسى ها سهم آنها از Ù†Ùت ایران را خواهند داد, در مقابل نهضت ایستادند. اعتراض آیه الله كاشانى به سیاست آمریكا در اواخر دوره ترومن در این زمینه گویاست:
ما نمى خواهیم Øكومت هاى خارجى در امور داخلى ما دخالت كنند ... آمریكا باید پیروى از سیاست انگلیس را كنار بگذارد. از این كار چیزى جز Ù†Ùرت مردم دنیا به طور اعم Ùˆ مردم ایران به طور اخص نصیبش نخواهد شد.19
دو Ù‡Ùته بعد از روى كار آمدن آیزنهاور, چند مقام بلند پایه آمریكایى Ùˆ انگلیسى طرØÙ‰ با نام رمز آژاكس ,20 كه رهبرى آن با كرومیت روزولت بود را تهیه كردند Ùˆ سازمان سیا Ùˆ اینتلیجنت سرویس انگلستان براى اجراى كودتا دست به كار شدند.21 بدین ترتیب, روزولت در پانزده تیر 1332 با نام مستعار جیمزا٠لاكریج مخÙیانه از مرز عراق وارد ایران شد. در ده مرداد نیز ژنرال شوارتسكÙ, كه قبلا یك مستشار نظامى آمریكا در ژاندارمرى ایران بود, وارد تهران شد. آنها در 28 مرداد با همكارى عوامل داخلى دست به كودتا زدند. پس از كودتا, آیزنهاور پیام تبریكى به Ù…Øمدرضا شاه Ùرستاد Ùˆ به سرعت به تقویت نظامى, سیاسى Ùˆ اقتصادى دولت زاهدى پرداخت.
استراتژى نگاه نو آیزنهاور, كه در نوامبر 1953 / 1332 Ø´. تدوین شد, تإكید زیادى بر كشورهاى پیرامون شوروى از جمله ایران داشت. از دیدگاه آمریكایى ها, جایگاه ایران در خط شمالى خاورمیانه, موقعیت این كشور را براى دÙاع از این منطقه Ùˆ دÙاع مقدم از منطقه مدیترانه Ùˆ به عنوان پایگاهى براى Øمله هوایى یا زمینى به درون شوروى Øیاتى مى ساخت. منابع Ù†Ùت ایران Ùˆ دیگر كشورهاى خلیج Ùارس براى بازسازى اروپاى غربى Ùˆ براى توانا ساختن غرب جهت دوام آوردن در یك جنگ طولانى نقش Øیاتى داشتند; بنابراین Øكومت آیزنهاور ایران را داراى اهمیت تعیین كننده براى امنیت ملى آمریكا خواند.22
تلاش آمریكا براى سهیم شدن در Ù†Ùت ایران با قرارداد پیچ Ù€ امینى23 در 28 شهریور 1333, كه بین دولت ایران Ùˆ كنسرسیوم بین المللى Ù†Ùت در تهران امضا شد, به ثمر نشست. براساس این قرارداد, چهل درصد از سهام به شركت هاى انگلیسى, چهل درصد به شركت هاى آمریكایى, چهارده درصد به شركت رویال داچ شل (هلندى Ù€ انگلیسى) Ùˆ شش درصد به شركت Ù†Ùت Ùرانسه داده شد. اما دولت ایران تلاش كرد این بخشش منابع ملى را یك پیروزى Ùˆ Øتى گذاردن كلاه بر سر آمریكا Ùˆ انگلیس بخواند. زاهدى, نخست وزیر كودتا, در جلسه مشترك هیإت دولت Ùˆ روساى دو مجلس به طور مضØكى از قرارداد دÙاع كرد Ùˆ Ú¯Ùت:
در واقع ما سر انگلیس Ùˆ آمریكا كلاه گذاشته ایم, زیرا تا Ù‡Ùت هشت سال دیگر نیروى اتم جاى Ù†Ùت را مى گیرد Ùˆ ذخایر Ù†Ùت ایران بى مصر٠مى ماند Ùˆ بنابراین در این ده ساله هرچه از كنسرسیوم بگیریم وجهى بازیاÙتى است.24
از سوى دیگر, در Ùوریه 1955 / بهمن 1344, پیمان بغداد تØت عنوان قرارداد همكارى عراق Ùˆ تركیه با Øمایت آمریكا Ùˆ انگلیس امضا شد. به زودى پاكستان Ùˆ سپس ایران نیز بدان پیوستند. این پیمان پس از وقوع كودتاى سال 1958 در عراق Ùˆ خروج این كشور از آن به پیمان مركزى یا سنتو تغییر نام داد.
كودتاى 28 مرداد, عقد قرارداد با كنسرسیوم Ù†Ùتى, عضویت ایران در پیمان بغداد, قانون جلب Ùˆ Øمایت از سرمایه هاى خارجى Ùˆ قانون بانكدارى مصوب 1334 كه براساس آنها دولت ایران امتیازات بى سابقه اى به سرمایه داران خارجى مى داد, باعث گسترش شدید روابط سیاسى, اقتصادى Ùˆ نظامى ایران Ùˆ آمریكا شد. ملاقات ها Ùˆ رÙت Ùˆ آمدهاى زیاد مقامات دو كشور در دوره آیزنهاور از شواهد این گسترش رابطه بود.25 سپس كودتاى عراق Ùˆ نزدیكى این كشور به شوروى وابستگى شاه به آمریكا را بیشتر كرد Ùˆ بر تعداد مستشاران Ùˆ مإموران سازمان سیا در ایران اÙزود.26
بجاست كه این قسمت را با ذكر تإكید ØµØ±ÛŒØ Ø¢ÛŒØ²Ù†Ù‡Ø§ÙˆØ± درباره اهمیت ایران به پایان ببریم. وى در 23 آذر 1338 طى اقامت شش ساعته خود در ایران, سه بار (یك بار در Ùرودگاه, یك بار در مجلس Ùˆ یك بار در اعلامیه صادره در پایان دیدارش) بر نقش استراتژیك ایران در ØÙظ ثبات منطقه Ùˆ ضرورت همكارى Ùˆ همزیستى دو كشور تإكید كرد. جلوگیرى از گسترش Ùˆ Ù†Ùوذ شوروى, دست یابى به ذخایر Ù†Ùت منطقه Ùˆ ایران Ùˆ امنیت رژیم صهیونیستى سه هد٠عمده آمریكا از بسط روابط با ایران بود.
3. كندى
جان. اÙ. كندى, از Øزب دمكرات آمریكا, از ژانویه 1961 تا نوامبر 1963 رئیس جمهور این كشور بود كه در این سال ترور شد Ùˆ جایش را به لیندون جانسن داد. به نظر وى, هرچند آیزنهاور Ùˆ جمهورىخواهان در برابر شوروى خصومت آشتى ناپذیر نشان مى دادند, اما در عمل Ù…Øتاط Ùˆ Ù…Øدود بودند Ùˆ به اندازه كاÙÙ‰ تهاجمى عمل نمى كردند. 27 با پیروزى انقلاب كوبا (1959), كمونیسم تا Øیات خلوت آمریكا یعنى آمریكاى لاتین نیز پیشروى كرده بود.
در خطمشى هاى كندى تإكید بر اصلاØات از بالا Ùˆ پشتیبانى از آن از راه استÙاده از نیروهاى نظامى براى جلوگیرى از وقوع انقلاب در جهان سوم Ùˆ مسابقه تسلیØاتى گسترده با اتØاد شوروى دیده مى شد. وى در مى1961 براى ترسیم چهره بهترى از آمریكا در نزد جهانیان Ùˆ بیان دكترین خود طى پیامى به كنگره این كشور Ú¯Ùت:
پیمان هاى نظامى نمى تواند به كشورهایى كه بى عدالتى اجتماعى Ùˆ هرج Ùˆ مرج اقتصادى راه خرابكارى را در آنها باز كرده كمك نماید. آمریكا نمى تواند به مشكلات كشورهاى كم رشد Ùقط از نظر نظامى توجه كند. این امر خاصه در مورد كشورهاى كم توسعه یاÙته, كه به میدان بزرگ مبارزه تبدیل شده اند, صادق است ... هیچ مقدار اسلØÙ‡ Ùˆ قشونى نمى تواند به رژیم هایى كه نمى خواهند یا نمى توانند اصلاØات اجتماعى كنند ثبات Ùˆ استوارى ببخشد.28
كانون اصلى برنامه كندى Ø·Ø±Ø Ø§ØªØاد براى پیشرÙت Ùˆ شروع آن از آمریكاى لاتین بود. این منطقه در سال 1959 شاهد روى كار آمدن Ùیدل كاسترو در كوبا بود.29 ایران نیز در Ùهرست كشورهایى قرار داشت كه باید اصلاØات موردنظر آمریكا را اجرا مى كرد. كندى در دكترین خود از مشاور امنیتى اش والت ویتمن روستو Ùˆ نظریه توسعه خاص او الهام مى گرÙت. روستو در كتاب خود این جملات را آورده بود: هم اكنون كه این رساله را در دست تإلی٠دارم نه به آمریكا, بلكه به جاكارتا, رانگون, دهلى نو, كراچى, تهران, بغداد Ùˆ قاهره مى اندیشم .30 نتیجه یك بررسى سیا در پایان سال 1958 این بود كه اگر Ù…Øمدرضا شاه دست به اصلاØات نزند ظر٠یكى دو سال سقوط خواهد كرد.31 مصاØبه والتر لیپمن, روزنامه نگار آمریكایى, با خروشچ٠رهبر شوروى نیز بر نگرانى مقامات آمریكایى اÙزود; خروشچ٠در این مصاØبه Ú¯Ùت رژیم ایران مثل یك سیب رسیده است Ùˆ ما منتظر اÙتادن آن در دامان خود هستیم.32 به طور كلى در اوایل دهه 1960 در آمریكا این نگرانى پدید آمده بود كه به زودى در ایران اتÙاقات ناگوارى خواهد اÙتاد. بنابراین هشدارها Ùˆ پیشنهادهاى متÙاوتى براى آغاز اصلاØات در ایران از سوى مقامات آمریكایى ابراز مى شد.33
اما Ù…Øمدرضا شاه در ابتدا در مقابل درخواست آمریكا براى انجام اصلاØات ایستادگى مى كرد. او معتقد بود كه با قدرت پلیس Ùˆ سازمان اطلاعاتى مى توان هر Øركتى را از بین برد. وى در انتخابات ریاست جمهورى آمریكا با ارسال كمك هاى مالى قابل توجهى به صندوق انتخاباتى نیكسون (رقیب كندى) از او Øمایت كرده بود.34 سرانجام اصرار كندى باعث شد كه دكتر على امینى, كه به طرÙدارى از آمریكا شهرت داشت, به نخست وزیرى معرÙÙ‰ شود. از آن پس, رÙت Ùˆ آمدهاى زیادى بین مقامات دو كشور درخصوص ادامه اصلاØات صورت مى گرÙت. از جمله در Ùروردین 1341 شاه به آمریكا سÙر كرد. آمریكایى ها كه از همراهى Ù…Øمدرضا شاه با آنها در اجراى اصلاØات راضى به نظر مى رسیدند, دست او را در انتخاب نخست وزیر باز گذاردند Ùˆ او یار مطمئن خود اسدالله علم را به نخست وزیرى برگزید. شاه از این مى ترسید كه آمریكایى ها از طریق امینى به Ùكر تغییر او بیÙتند. بدین ترتیب, اجراى اصلاØات ارضى, تدوین لایØÙ‡ انجمن هاى ایالتى Ùˆ ولایتى Ùˆ Ø·Ø±Ø Ùˆ اجراى اصول انقلاب سÙید به دنبال درخواست آمریكایى ها انجام شد.
بعد از ترور كندى, جانشین او جانسن نیز به موضوع اهمیت ایران در كسب مناÙع ملى Ùˆ امنیتى آمریكا توجه زیادى داشت. اØیاى كاپیتولاسیون (مصونیت نظامیان آمریكایى مقیم ایران Ùˆ خانواده هایشان) كه با واكنش شدید امام خمینى(ره) مواجه شد Ùˆ باعث تبعید طولانى مدت ایشان گردید, در همین زمان (1343) صورت گرÙت.
4. نیكسون
ریچارد نیكسون از Øزب جمهورىخواه از سال 1969 تا 1974 رئیس جمهور آمریكا بود Ùˆ در این سال به دنبال رسوایى واترگیت استعÙا داد. قبل از به قدرت رسیدن او تØولات بین المللى مهمى اتÙاق اÙتاده بود. این تØولات تغییر عمده اى را در استراتژى امنیتى آمریكا به دنبال داشت. از جمله این تØولات, درگیرى Ùˆ شكست آمریكا در جنگ ویتنام Ùˆ نارضایتى مردم آمریكا از شركت آمریكا در آن جنگ, پیروزىهاى بزرگ نهضت هاى رهایى بخش در آسیا, Ø¢Ùریقا Ùˆ آمریكاى لاتین, دست یابى شوروى به بمب اتمى Ùˆ تصمیم انگلیس به خروج از شرق سوئز تا 1971 بود. به علاوه, مجتمع هاى نظامى صنعتى آمریكا براى Ùراهم آوردن زمینه صدور تسلیØات به دولت Ùشار مىآوردند. یكى از مهم ترین این موارد شكست آمریكا در جنگ ویتنام بود.
نیكسون در 22 ژوییه 1969 در راه سÙر به Ùیلیپین در جزیره گوام دكترین خود را اعلام كرد:
گمان مى كنم وقت آن رسیده باشد كه ایالات متØده در زمینه مناسباتش با كشورهاى آسیایى به دو نكته توجه كند: اولا, ما به همه تعهدات قراردادى خود اØترام خواهیم گذاشت; ثانیا, تا جایى كه مربوط به مسائل امنیت داخلى Ùˆ مسائل دÙاع نظامى باشد Ù€ صر٠نظر از تهدید از جانب یك دولت بزرگ كه مسلما منجر به توسل به Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø³ØªÙ‡ اى خواهد شد Ù€ دولت آمریكا ملل آسیایى را تشویق مى كند كه مسائل امنیت داخلى Ùˆ دÙاعى را بین خودشان ØÙ„ Ùˆ Ùصل كنند Ùˆ انتظار دارد خودشان مسوولیت را به عهده بگیرند.35
نیكسون پس از آن در سخنان دیگر خود نیز مى Ú¯Ùت كه آمریكا به كشورهاى دیگر كمك خواهد كرد تا قادر باشند از خودشان دÙاع كنند.36 براساس دكترین جدید, آمریكا دیگر در جنگ هاى Ù…Øدود در اطرا٠شوروى مانند جنگ ویتنام شركت نمى كرد Ùˆ مسوولیت دÙاع را به خود كشورها واگذار مى كرد Ùˆ بدین منظور آنها را به انواع Ø³Ù„Ø§Ø Ù‡Ø§Ù‰ پیشرÙته غیر اتمى مجهز مى كرد. بدین ترتیب هم باعث رونق كارخانه هاى اسلØÙ‡ سازى آمریكا مى شد Ùˆ هم از بدنامى شكست در جنگ ها Ùˆ نیز از تلÙات انسانى Ùˆ مادى دور مى ماند.
در منطقه خاورمیانه Ùˆ خلیج Ùارس, نیكسون Ùˆ كیسینجر, وزیر خارجه اش, براى دÙاع از مناÙع ملى Ùˆ امنیتى آمریكا روى رژیم شاه در ایران دست گذاشتند Ùˆ او را به صورت ژاندارم آمریكا درآوردند; البته ایران به عنوان ستون نظامى Ùˆ عربستان سعودى به عنوان ستون مالى استراتژى نیكسون در منطقه در نظر گرÙته شدند. تعدادى از علل مربوط به انتخاب ایران به عنوان ستون نظامى استراتژى دو ستونى عبارت بودند از:
1 - مرزهاى طولانى ایران و شوروى;
2 - عضویت ایران در سنتو كه Øلقه میانى پیمان هاى دÙاعى زنجیره اى غرب در اطرا٠شوروى بود;
3 - موقعیت جغراÙیایى ایران كه بر سراسر سواØÙ„ شمالى خلیج Ùارس Ùˆ تنگه هرمز تسلط داشت;
4 - جمعیت زیاد ایران نسبت به سایر كشورهاى منطقه (به طورى كه از 55 میلیون جمعیت منطقه Øدود 35 میلیون Ù†Ùر در ایران بودند);
5 - رژیم شاه تنها متØد مورد اعتماد اسرائیل در منطقه بود;
6 - خصوصیات شخصى بلندپروازانه Ù…Øمدرضا شاه.
بدین ترتیب, نیكسون ØªØ³Ù„ÛŒØ Ø¨Ø¯ÙˆÙ† Ù…Øدودیت ایران را اعلام كرد. سپس اÙزایش بهاى بین المللى Ù†Ùت, كه به دنبال بستن شیرهاى Ù†Ùت از سوى اعراب در جنگ 1973 اعراب Ùˆ اسرائیل رخ داد, دست شاه را براى خرید تسلیØات لازم باز گذارد. بدین گونه, تا اواسط دهه 1350 شمسى, ایران به بزرگ ترین خریدار اسلØÙ‡ آمریكایى, از جمله هواپیماهاى پیشرÙته, تبدیل شد. مخارج نظامى ایران از 241 میلیون دلار در سال 1946 به 3680 میلیون دلار در سال 1974 رسید Ùˆ در سال هاى بعد به مراتب اÙزایش یاÙت.
در Øالى كه در دهه 1340 شمسى ایران یكى از Øلقه هاى زنجیره دÙاعى آمریكا بود, كه باید مواظبش بود تا از دست نرود, در دهه 1350 به گونه اى تقویت شد كه بتواند به جاى Øضور مستقیم آمریكا, مناÙع منطقه اى این كشور را تإمین كند.
مهم ترین آزمایش Ù…Øمدرضا شاه در ایÙاى نقش ژاندارمى آمریكا در منطقه, سركوبى شورشیان ظÙار در عمان بود. به علاوه شاه به نیابت از آمریكا به تعدادى دیگر از دولت ها در خاورمیانه, شمال Ø¢Ùریقا Ùˆ جنوب شبه جزیره عربستان كمك كرد; از جمله كمك به اردن, اتیوپى, سومالى Ùˆ سلطنت طلبان یمن شمالى.
5. كارتر
جیمى كارتر از Øزب دمكرات آخرین رئیس جمهور آمریكا تا پیش از پیروزى انقلاب اسلامى بود. كارتر براى ایجاد چهره اى مثبت از آمریكا Ùˆ زدودن آثار مداخلات این كشور در جهان Ùˆ تقویت Ùˆ ایجاد ثبات در كشورهاى وابسته به آمریكا با ایده Øقوق بشر پا به میدان گذاشت; البته به Ú¯Ùته نیكى كدى, آمریكا در زمان او هیچ گاه به طور جدى تهدید نكرد كه اگر Ù…Øمدرضا شاه Øقوق بشر را رعایت نكند تنبیه Ùˆ تØریم تسلیØاتى Ùˆ غیره خواهد شد; هرچند شاه تا Øدى ترسیده Ùˆ به صورت كنترل شده Ùˆ گزینشى گام هایى در ایجاد Ùضاى باز برداشت. در زمان كارتر قراردادهاى جدیدى در زمینه خریدهاى تسلیØاتى بین ایران Ùˆ آمریكا امضا شد.
كارتر نیز همانند روساى جمهور پیشین به اهمیت ایران تإكید مى كرد. وى در دى ماه 1356 در سÙر به تهران, ایران را جزیره ثبات در یكى از پرآشوب ترین نقاط دنیا خواند Ùˆ Ú¯Ùت در مسائل مربوط به امنیت نظامى, دیدگاه هاى ما با هیچ كشورى به اندازه ایران نزدیك نیست.37
در زمان وقوع انقلاب اسلامى هر دو گروه كاخ سÙید Ù€ یعنى گروه سایر وس ونس وزیر خارجه كه سیاست هاى ملایم را تجویز مى كرد Ùˆ گروه برژنیسكى مشاور امنیت ملى كارتر كه ایستادگى Ùˆ برخورد قاطع با انقلابیان را تإكید مى كرد Ù€ بر مناÙع ملى Ùˆ امنیتى آمریكا نظر داشتند Ùˆ توصیه هاى خود را با هد٠ØÙظ ایران در دستان آمریكا ارائه مى دادند.
ناكامى آمریكا در جلوگیرى از پیروزى انقلاب اسلامى
آمریكا به دلایل متعدد نتوانست از پیروزى انقلاب اسلامى جلوگیرى كند. تØلیلگران علل شكست آمریكا را ضع٠اطلاعاتى سیا درباره ایران, درگیرى آمریكا در مسإله كمپ دیوید, سیاست Øقوق بشر كارتر Ùˆ غیره دانسته اند; اما به نظر نگارنده مهم ترین عامل شكست آمریكا را باید در نوع خاص انقلابى كه در ایران رخ داد جست وجو كرد. انقلاب هایى كه تا اواسط دهه 1970 اتÙاق مى اÙتادند همگى داراى ایدئولوژىهاى ناسیونالیستى یا ماركسیستى Ùˆ به قول هانا آرنت (در كتاب انقلاب) دنیوى بودند. آمریكایى ها بر این اعتقاد بودند كه ساواك مى تواند همه مخالÙان ناسیونالیست یا ماركسیست را جارو كند; اما ماهیت دینى انقلاب اسلامى Ùˆ روش هاى خاصى كه در رهبرى Ùˆ سازماندهى آن به كار رÙت باعث شد اكثریت قریب به اتÙاق مردم وارد صØنه شده Ùˆ با شركت در اعتصابات Ùˆ تظاهرات خیابانى به انقلاب سرعتى خیره كننده بخشند Ùˆ هرگونه ابتكار عملى را از آمریكا سلب كنند. به گونه اى كه در پایان, آمریكا به میانه روها در دولت موقت دل خوش كرد, اما سقوط آنها نیز امید آمریكایى ها را تبدیل به یإس كرد.
پى نوشت ها
1. عضو هیإت علمى دانشكده Øقوق Ùˆ علوم سیاسى دانشگاه تهران.
2. iain mclean (editor), Oxford concise Dictionary of politics (New York: Oxford university press, 1996) P. 332.
3. امروزه ایران Øدود 110 میلیارد شبكه ذخیره Ù†Ùتى دارد كه 4/10 درصد از Ù†Ùت جهان Ùˆ 4/14 درصد از Ù†Ùت منطقه است. به علاوه ایران با داشتن Øدود پانزده درصد از دخایر گاز جهان دومین دارنده منابع گاز پس از روسیه در جهان است. ر . Ùƒ: هوشنگ امیراØمدى, جایگاه استراتژیك ایران در بازار جهانى Ù†Ùت , اطلاعات سیاسى اقتصادى, Ø´ 98 Ù€ 97, ص 83 Ù€ 82 Ùˆ پیروز مجتهدزاده, كشورها Ùˆ مرزها در منطقه ژئوپلتیك خلیج Ùارس (تهران: 1372) ص 53 Ùˆ Ù…Øمدرضا ØاÙظنیا, خلیج Ùارس Ùˆ نقش استراتژیك تنگه هرمز (تهران: سمت, 1371) ص 105.
4. در مورد علت تخلیه خاك ایران توسط روس ها دو دیدگاه متÙاوت وجود دارد. ارتشبد Ùردوست در خاطرات خود نوشته است كه نماینده آمریكا در سازمان ملل به شوروى اولتیماتوم داد كه اگر تا تاریخ معینى نیروهایش را از ایران خارج نكند جنگ جهانى سوم رخ خواهد داد Ùˆ در این جنگ, ÙØ§ØªØ Ø¢Ù…Ø±ÛŒÙƒØ§Ø³Øª كه خستگى جنگ دوم را اØساس نكرده, Øال آن كه شوروى خستگى را بیش از همه اØساس نموده است. Øسین Ùردوست, ظهور Ùˆ سقوط سلطنت پهلوى,2 ج (تهران: انتشارات اطلاعات, 1370) ج 2, ص 149 . اما جیمز بیل نویسنده آمریكایى معتقد است چنین اولتیماتومى هرگز وجود نداشته است. تلگرا٠هاى آمریكا به شوروى تنها نگرانى آمریكا از اهدا٠شوروى در ایران را بیان مى كرد. جیمز بیل, شیر Ùˆ عقاب, ترجمه مهوش غلامى (تهران: كوبه, 1371), ص 64 . در این زمینه برخى از نویسندگان به اقدامات قوام در نزدیكى ظاهرى به شوروى, آوردن توده اىها به هیإت دولت Ùˆ وعده دادن Ù†Ùت شمال به روس ها توسط او كه مجلس آن را تصویب نكرد, تإكید كرده اند.
5. استیÙÙ† امبروز, روند سلطه گرى, ترجمه اØمد تابنده (تهران: چاپخش, 1356), ص 138 Ù€ 139.
6. Foriegn Affairs
7. Containment Policy
8. Øسین Ùردوست, پیشین, ص 275.
9. علیرضا ازغندى, روابط خارجى ایران; دولت دست نشانده (تهران: قومس, 1376) ص 180.
10. Øسین Ùردوست, پیشین, ص 258.
11. عبدالرØمن عالم, سیاست خارجى آمریكا بعد از جنگ جهانى دوم (جزوه درسى) Ù€ (تهران: انتشارات دانشكده Øقوق Ùˆ علوم سیاسى دانشگاه تهران, 1367), ص 47 Ù€ 48.
12. همان, ص 48 ـ 50.
13. Tread mill policy
14- ابراهیم متقى, تØولات سیاست خارجى آمریكا, مداخله گرایى Ùˆ گسترش 1997 Ù€ 1945 (تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامى, 1376) ص 55 Ù€ 56.
15- همان, ص 57.
16- ر . Ùƒ: عبدالرØمن عالم, پیشین, ص 57 Ù€ ;58 ریچارد نیكسون, Ùرصت را دریابیم, ترجمه Øسین ÙˆÙسى نژاد (تهران: Ø·Ø±Ø Ù†Ùˆ, 1371) ص 257.
17- ابراهیم متقى, پیشین, ص 58.
18- ر . Ùƒ: عبدالرØمن عالم, پیشین, ص 58 Ù€ 59 Ùˆ ابراهیم متقى, پیشین, ص 60 Ùˆ استیÙÙ† آمبروز, پیشین, ص 234 Ùˆ ناصرالدین نشاشیبى, در خاورمیانه Ú†Ù‡ گذشته, ترجمه Ù…ØمدØسین روØانى (تهران: توس, 1367) ص 351.
19- جیمز بیل, پیشین, ص 134.
Ajax_20.
21- علیرضا ازغندى, پیشین, ص 237.
22- مارك. ج. گازیوروسكى, سیاست خارجى آمریكا Ùˆ شاه, ترجمه Ùریدون كاظمى (تهران: نشر مركز, 1371) ص 164 Ù€ 166.
23Ù€ امینى وزیر دارایى كابینه زاهدى Ùˆ هوارد پیچ رئیس گروهى بود كه نمایندگى كمپانى هاى Ù†Ùتى را برعهده داشت.
24- سید جلال الدین مدنى, تاریخ سیاسى معاصر ایران (قم: دÙتر انتشارات اسلامى, 1361) ج 1, ص 310.
25- سه ماه پس از كودتاى 28 مرداد, ریچارد نیكسون, معاون رئیس جمهورى آمریكا به ایران سÙر كرد. یك سال بعد Ù…Øمدرضا Ùˆ همسرش با یك هیإت پنجاه Ù†Ùره از مقامات سیاسى Ùˆ اقتصادى به آمریكا رÙته با اكثر مقامات آن كشور از جمله آیزنهاور ملاقات كردند. رÙت وآمدهاى نمایندگان مجلس ایران Ùˆ كنگره آمریكا هم به كشورهاى یكدیگر صورت مى گرÙت. شاه بار دیگر در خرداد 1377 به آمریكا سÙر كرد. همچنین آیزنهاور در 23 آذر 1338 (14 دسامبر 1959) به ایران سÙر كرد.
26- علیرضا ازغندى, پیشین, ص 376 ـ 377.
27- استیÙÙ† آمبروز, پیشین, ص 254.
28- سید Øمید روØانى, بررسى Ùˆ تØلیلى از نهضت امام خمینى, ص 120.
29- جیمز بیل, پیشین, ص ;161 بارى روبین, جنگ قدرت در ایران, ترجمه Ù…Øمود مشرقى (تهران: آشتیانى, 1363) ص 9.
30Ù€ Øسین Ùردوست, پیشین, ص 304.
31- گاز یوروسكى, پیشین, ص 169 ـ 170.
32- عبدالرضا هوشنگ مهدوى, تاریخ روابط خارجى ایران (تهران: امیركبیر 1368) ص 160. 33- جیمز بیل, پیشین, ص 185 ـ 189.
34- Ù…Øمود طلوعى, پدر Ùˆ پسر; ناگÙته ها از زندگى Ùˆ روزگار پهلوىها (بى جا: علم, بى تا) ص 817.
35- آندره Ùونتن, یك بستر Ùˆ دو رویا, ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوى (تهران: نشر نو, 1362) ص 174.
36- هنرى كیسینجر, سیاست خارجى آمریكا, ترجمه Øسن Ù…Øمدىنژاد (تهران: دانشگاه تهران Ù€ 1355) ص 5 Ù€ 7.
37- عبدالرضا هوشنگ مهدوى, سیاست خارجى ایران در دوران پهلوى, 1357 ـ 1300 (تهران: البرز, 1374) ص 468 ـ 469.