به همیشگی تاریخ. معصومه ابتکار یکی از آن نام‌هاست Ú©Ù‡ هنوز پرØوصله Ùˆ البته با ادبیاتی یادآور آن سال‌ها پاسخ می‌دهد. می‌پرسم: «خسته نشدید؟» او اما به درستی معتقد است می‌توان تاثیر آنچه را Ú©Ù‡ در Û±Û³ آبان ماه ÛµÛ· رخ داد در اتÙاقات امروز ایران دید. معصومه ابتکار در دولت اصلاØات، مانند پدر ریاست سازمان Ù…Øیط‌زیست را انتخاب کرد Ùˆ امروز اگرچه در یکی از اتاق‌های شورای شهر تهران می‌نشیند ولی هنوز دغدغه‌های خود را در Ù…Øیط‌زیست می‌جوید. با او در این Ú¯Ùت‌وگو، سوال‌هایمان را نه از چگونگی Ú©Ù‡ از چرایی اشغال سÙارت پرسیدیم. خاطرات خواهر مری درباره چگونگی اشغال سÙارت آمریکا را در کتاب او بخوانید با نام «تسخیر».
‌شما Ùˆ دیگر دانشجویانی Ú©Ù‡ در ماجرای Û±Û³ آبان Øضور داشتید، یک جمله مشترک دارید Ú©Ù‡ پس از آن سال‌ها بار‌ها تکرار شده Ùˆ آن این است Ú©Ù‡ اشغال سÙارت آمریکا را باید مانند هر رویداد تاریخی دیگری در بستر زمانی Ùˆ مکانی خود، مورد بررسی Ùˆ تØلیل قرار داد. من هم با در نظر گرÙتن این اصل از شما می‌خواهم Ú©Ù‡ ابتدا از Ùضای سیاسی Ùˆ اجتماعی Øاکم بر دانشگاه‌ها در آن روز‌ها بگویید Ùˆ اینکه چگونه بر تصمیم دانشجویان تاثیر گذاشت؟
شاید بهتر باشد پیش از آنکه به Ùضای دانشگاه‌ها بپردازیم، Ú©Ù…ÛŒ درباره Ùضای Ú©Ù„ÛŒ کشور صØبت کنیم. Øدود Û¹ ماه از پیروزی انقلاب گذشته بود Ùˆ کشور هنوز در بسیاری از زمینه‌ها در وضعیتی انقلابی، ناپایدار Ùˆ بسیار آشÙته به سر می‌برد. انقلاب اسلامی دگرگونی‌های بنیادینی را در ساختارهای سیاسی، اجتماعی Ùˆ اقتصادی کشور به وجود آورده بود Ùˆ در ساختار سیاسی خود نیز تنها یک دولت موقت Ùˆ یک شورای انقلاب داشتیم. تا آن روز مجلس، قانون اساسی، رییس‌جمهور منتخب مردم Ùˆ دولت مستقر Ùˆ رسمی تشکیل نشده بود Ùˆ نظام‌های اطلاعاتی، امنیتی هنوز در وضعیت بی‌ثبات پس از انقلاب و‌ گذار از آن قرار داشتند. این دگرگونی‌ها به دانشگاه‌ها نیز رسید. پیش از انقلاب به دلیل Ùعالیت‌های مبارزاتی دانشجویان در ابعاد مختل٠و در Ø³Ø·Ø Ø¨Ø³ÛŒØ§Ø± وسیعی علیه رژیم شاه، Ùضای دانشگاه‌ها هم رنگ‌ Ùˆ بوی مبارزاتی داشت Ùˆ بدون Ø´Ú© Øرکت اصلی انقلاب از دانشگاه‌ها Ø´Ú©Ù„ گرÙت. در سال‌های ÛµÛµ Ùˆ ÛµÛ¶ دانشگاه‌ها در وضعیت اعتصاب Ùˆ تظاهرات پرشور قرار داشتند Ùˆ اگرچه گردش اطلاعات به صورت آزادانه Ùˆ آشکارا صورت نمی‌گرÙت اما به Ø´Ú©Ù„ زیرزمینی تمام اخبار، اطلاعات Ùˆ تØلیل‌ها بر Øرکت دانشجویان به ویژه جنبش دانشجویان مسلمان تاثیر‌گذار بود. جنبش دانشجویان مسلمان Ùˆ انجمن‌های اسلامی در آن سال‌ها بسیار قوت گرÙتند Ùˆ این تاثیرگذاری تا روز پیروزی انقلاب اسلامی هم ادامه داشت، بنابراین شاهد یک Ùاز آگاهی توام با مسوولیت اجتماعی - سیاسی Ùˆ همگامی با مردم در جریانات دانشجویی بودیم Ùˆ پس از انقلاب هم Ùضای باز دانشگاه‌ها امکان Ø·Ø±Ø Ù…ÙˆØ¶ÙˆØ¹Ø§Øª مختل٠از جمله مسایل بین‌المللی Ùˆ عقیدتی را ایجاد کرد Ùˆ تضارب آرایی Ú©Ù‡ پیش از آن چندان امکان بروز پیدا نکرده بود در آن روز‌ها در Ùضای دانشگاه‌ها Ùˆ بین دانشجویان مشاهده می‌شد. از جمله مباØثات، تریبون‌های آزاد Ùˆ میزگردهایی بود Ú©Ù‡ در Ø·ÛŒÙ‌های مختل٠میان دانشجویان با گرایش Ú†Ù¾ Ùˆ دانشجویان مسلمان Ø´Ú©Ù„ می‌گرÙت.
‌این Ùضای باز Ú©Ù‡ بر Ù…Øیط زندگی دانشجویان Ùˆ بر جامعه دانشگاهی Øاکم بود چگونه روی تصمیم آنها در مورد اشغال سÙارت آمریکا تاثیر گذاشت؟
یکی از بØث‌های بسیار مهم این بود Ú©Ù‡ چرا انقلاب‌های ضدامپریالیستی با موانع Ùˆ مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شوند Ùˆ به زودی شکست می‌خورند. ما نمونه آن را هم در دولت ملی ایران شاهد بودیم Ùˆ هم در انقلاب شیلی. پرسشی Ú©Ù‡ Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒØ´Ø¯ این بود Ú©Ù‡ چرا پس از انقلاب شیلی، Øکومت آلنده Ú©Ù‡ تازه بر سر کار آمده بود به سرعت Ùˆ با یک کودتا سرنگون شد Ùˆ در ایران نیز به Ú†Ù‡ دلیلی، دولت ملی مصدق با رشد اختلاÙات داخلی Ùˆ دخالت دولت آمریکا در عملیات آژانس Ùˆ در ‌‌نهایت با کودتای Û²Û¸ مرداد سقوط کرد.
‌پاسخ مشترک همه این پرسش‌ها دولت آمریکا بود؟
دخالت‌های دولت آمریکا البته در کنار ضع٠و تزلزل داخلی Ùˆ Ùقدان پشتوانه مردمی، دلایلی بود Ú©Ù‡ برای سقوط آن Øکومت‌ها Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒØ´Ø¯. ما به دنبال یاÙتن پاسخی برای این پرسش بودیم Ú©Ù‡ ملت‌ها چگونه می‌توانند نه در شعار Ú©Ù‡ در عمل در برابر امپریالیسم ایستادگی کنند Ùˆ Ú†Ù‡ تهدید‌ها Ùˆ Ùرصت‌هایی پیرامون یک انقلاب Ø´Ú©Ù„ می‌گیرد. این بØث‌ها Øاصل Ùضای آزادی بود Ú©Ù‡ مدتی پس از انقلاب در دانشگاه‌ها Ø´Ú©Ù„ گرÙت Ùˆ در آن روز‌ها جریان غالب دانشجویی درگیر‌‌ همان تØلیل‌ها Ùˆ بØث‌های اجتماعی، سیاسی Ùˆ عقیدتی بود.
‌با توجه به این پرسش‌ها Ùˆ البته کشورهایی Ú©Ù‡ مانند ایران در Ùضای پس از انقلاب قرار داشتند، جریان دانشجویان مسلمان درباره شرایط داخلی کشور چگونه Ùکر می‌کردند؟
تØلیل دانشجویان در آن مقطع این بود Ú©Ù‡ کشور به دلیل Øوادث پس از انقلاب به سمت آشÙتگی می‌رود Ùˆ شرایط ویژه‌ای Øاکم است Ú©Ù‡ دستگاه‌های رسمی، امنیتی Ùˆ اطلاعاتی پاسخگو نیستند. ما این شرایط را با قبل از کودتای Û²Û¸ مرداد در ایران Ùˆ شرایط پیش از کودتا علیه Øکومت آلنده در شیلی مشابه دیدیم، البته در آن روز‌ها نمی‌توانستیم با قطعیت کامل از پیش‌بینی‌ها Ùˆ تØلیل‌هایمان سخن بگوییم اما بسیاری از شواهد نشان‌دهنده این بود Ú©Ù‡ امکان روی دادن چنین کودتایی پس از انقلاب ایران نیز وجود داشت. با توجه به تجربه بسیار پرهزینه کودتای سال Û±Û³Û³Û² Ú©Ù‡ ایران را وارد دوره Û²Ûµ ساله دیکتاتوری سیاه پهلوی کرد، نگرانی اصلی دانشجویان تکرار این تجربه بود Ú©Ù‡ باعث شود انقلابی Ú©Ù‡ نوید آزادی Ùˆ مردم‌سالاری داده بار دیگر در دام امپریالیسم بیÙتد Ùˆ از مسیر خود خارج شود. همین شبیه‌سازی شرایط بود Ú©Ù‡ منجر به تصمیم دانشجویان در Û±Û³ آبان شد.
کودتا‌ها اغلب در Øکومت‌هایی اتÙاق می‌اÙتند Ú©Ù‡ در شرایط بی‌ثباتی قرار دارند اما تصویری Ú©Ù‡ از آن روز‌ها ارایه می‌شود، Øکومتی است Ú©Ù‡ در مورد Ø´Ú©Ù„ آن تردیدی وجود ندارد چرا Ú©Ù‡ به رÙراندوم گذاشته شده Ùˆ اداره‌کنندگان آن هم زیر نظر یک رهبری مقتدر انتخاب شده‌اند Ùˆ به اداره امور می‌پردازند.
در ماه‌های اول به دلیل به ‌هم‌ریختگی‌هایی Ú©Ù‡ در ساختارهای سیاسی، امنیتی Ùˆ اطلاعاتی وجود داشت، آسیب‌پذیری جمهوری اسلامی ایران بسیار بالا بود. تØلیل‌هایی هم در این خصوص ارایه می‌شد Ú©Ù‡ کودتاهایی مانند کودتای نوژه بر اساس همین آسیب‌پذیری Ùˆ شرایط ناپایدار Øکومت‌ها طراØÛŒ شده‌اند. هرچند وقت یک‌بار خبر از درگیری‌هایی می‌آمد Ú©Ù‡ بین قومیت‌های مختل٠و در مناطق مرزی کشور صورت می‌گرÙت. برخی از این موضوعات با هد٠آسیب رساندن به ÙˆØدت ملی Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÛŒâ€ŒØ´Ø¯. تهدیدات مرزی Ú©Ù‡ از مدت‌ها پیش آغاز شده بود بسیار جدی بود Ùˆ همچنین اخبار Ùˆ اطلاعاتی انتشار پیدا می‌کرد Ú©Ù‡ موجب اÙزایش نگرانی Ùˆ اØساس ناامنی در مردم می‌شد. این‌ها مسایلی هستند Ú©Ù‡ در ابتدای انقلاب نهاد مستقر Ùˆ رسمی برای رسیدگی Ùˆ توجه به آنها وجود نداشت چون هنوز نظام سیاسی جوان بود Ùˆ سر Ùˆ سامان نگرÙته بود. با وجود این تهدید‌ها، نیروهای نظامی هنوز Ø´Ú©Ù„ نگرÙته بودند، سپاه Ùˆ بسیج وجود نداشت Ùˆ ارتش هم در وضعیت آشÙته‌ای قرار داشت. تمام آنچه Ú©Ù‡ داشتیم، کمیته‌هایی بودند بدون سازماندهی Ùˆ برنامه آموزشی مناسب. یک انقلاب عظیم مردمی صورت گرÙته بود اما به هنگام استقرار، در شرایط پایدار Ùˆ باثباتی قرار نداشت.
‌یکی از تØلیل‌هایی Ú©Ù‡ درباره اشغال سÙارت آمریکا توسط دانشجویان می‌شود، این است Ú©Ù‡ این Øرکت، Øرکتی رادیکال بود Ú©Ù‡ می‌توان آن را معلول Ùضای آشÙته Ùˆ اØساسی Øاکم بر جامعه آن سال‌ها دانست. از سوی دیگر، خود این رویداد شاید آغازگر تندروی‌های دیگری به خصوص در مورد برخورد با آمریکا Ùˆ کشورهای غربی شد. شما به عنوان یکی از آن دانشجویان، Øرکت خود را رادیکال می‌دانید؟
شاید اگر آمریکا در تنظیم مناسبات خود با ایران، رادیکال عمل نمی‌کرد این اتÙاق هیچ‌گاه نمی‌اÙتاد اما متاسÙانه این دولت در مواجهه با انقلاب ایران به جای پذیرÙتن واقعیت این تغییر Ùˆ تنظیم روابط خود بر اساس آن، در موضعی منÙÛŒ قرار گرÙت Ùˆ آن را انکار کرد. از گزارش‌های منتشر شده Ùˆ مذاکراتی Ú©Ù‡ صورت گرÙت، روشن است Ú©Ù‡ آمریکا از شیوه‌های مختل٠برای مهار کردن انقلاب استÙاده می‌کرد Ùˆ اگرچه در ظاهر به دنبال برقراری ارتباط Ùˆ انجام برخی ملاقات‌ها بود اما در عمل Ùˆ خصوصا در عرصه رسانه برخلا٠گÙته‌هایش عمل می‌کرد، رسانه‌هایی Ú©Ù‡ زیر نظر دولت آمریکا Ùعالیت می‌کردند به شدت علیه انقلاب ایران موضع‌گیری می‌کردند Ùˆ تمام جریانات منتهی به انقلاب را به عنوان نوعی عقب‌گرد Ùˆ واپس‌گرایی تØلیل می‌کردند. آنها در تلاش بودند Ú©Ù‡ اÙکار عمومی جهان را نسبت به اتÙاقات داخلی ایران بدبین کنند چرا Ú©Ù‡ موقعیت خود را در منطقه در خطر می‌دیدند Ùˆ نگران ادامه این موج در دیگر کشورهای منطقه بودند. آمریکا از‌‌ همان سال‌ها نگران انقلاب‌های مردمی علیه Øکومت‌های دست‌نشانده خود در منطقه بود Ùˆ به همین دلیل با تمام قوا تلاش می‌کرد Ú©Ù‡ انقلاب ایران را مهار کند. در ‌‌نهایت این برخورد با ایران در مقطعی منجر به اشغال سÙارت توسط دانشجویان شد. این دانشجویان، اÙراد رادیکالی نبودند بلکه بسیار هم روشنÙکر بودند Ùˆ اگرچه در Ùضای انقلابی قرار داشتند اما الگوی Øرکت خود را انقلاب مسالمت‌آمیز ÛµÛ· می‌دانستند Ú©Ù‡ رهبر آن هیچ‌گاه به دنبال مبارزه مسلØانه یا خون‌ریزی نبود. بنابراین دانشجویان اعتقادی به تندروی نداشتند اما پس از ورود شاه به آمریکا Ú©Ù‡ نقطه عط٠این ماجرا بود آنها در تنگنایی قرار گرÙتند Ú©Ù‡ این اقدام را آخرین راه چاره در مقابل این برخورد‌ها Ùˆ سیاست‌های خصمانه دیدند.
‌پس به اعتقاد شما این Øرکت، یک واکنش رادیکال به یک کنش رادیکال بود؟
بله، همچنین واکنشی به یک واقعیت تاریخی بود. من به دلیل اینکه کتاب خود را در مورد واقعه Û±Û³ آبان (به نام «تسخیر») ابتدا به زبان انگلیسی نوشته بودم، در برخورد‌هایم با خبرنگاران خارجی می‌دیدم Ú©Ù‡ آنها معتقدند، کودتای Û²Û¸ مرداد Û±Û³Û³Û² Ùˆ دخالت آمریکا تنها دلیل موجه این اقدام دانشجویان است Ùˆ در غیر این صورت به هیچ عنوان نمی‌توان اشغال سÙارت آمریکا را توجیه کرد. این نظر قابل قبول است اما به دلیل اینکه ذهنیت دانشجویان این بود Ú©Ù‡ امکان تکرار آن کودتا وجود دارد Ùˆ البته چند سال بعد هم آلبرایت رسما مدارک مربوط به دخالت آمریکا را اÙشا کرد، اقدام دانشجویان توجیه Ø´Ùا٠و روشنی پیدا می‌کند.
‌با توجه به همین توجیه تاریخی آیا هد٠اصلی شما جلوگیری از کودتایی بود که آن را پیش‌بینی می‌کردید یا انتظار یک اقدام عملی از سوی آمریکا برای استرداد شاه را هم داشتید؟
هد٠اصلی دانشجویان این بود Ú©Ù‡ مانع وقوع سلسله اتÙاقاتی بشوند Ú©Ù‡ می‌توانست لطمات جبران‌ناپذیری به کشور بزند. مناسبات مجامع بین‌المللی هم در آن مقطع به گونه‌ای نبود Ú©Ù‡ سخن مردم ایران را بشنوند Ùˆ به همین دلیل، یکی دیگر از اهدا٠این Øرکت، رساندن صدای مردم ایران به گوش مردم جهان بود. البته خواسته‌های دیگری هم وجود داشت Ú©Ù‡ ما انتظار برآورده شدن آنها را هم داشتیم.
‌یعنی Ùکر می‌کردید با اشغال سÙارت، امکان دارد آمریکا شاه را به ایران بازگرداند؟
Ùکر می‌کردیم Ú©Ù‡ اگر آمریکا بخواهد مناسبات آینده خود را با ایران تنظیم کند نباید روی مهره‌های سوخته Øساب باز کند بلکه باید با در نظر گرÙتن قدرت Ùˆ جایگاه ایران پس از انقلاب، سیاست‌های خود را اتخاذ کند.
واقعه Û±Û³ آبان بیش از هر چیزی با دو موضوع گره خورده است. یکی روابط ایران Ùˆ آمریکا Ùˆ دیگری کناره‌گیری دولت بازرگان. در تØلیل‌ها غالبا اشغال سÙارت آمریکا را یکی از علل اصلی قطع روابط میان دو کشور می‌دانند در Øالی Ú©Ù‡ دانشجویان آن روز این رابطه علت Ùˆ معلولی را میان این دو واقعه نمی‌پذیرند. به نظر شما آن اتÙاق چقدر روی قطع روابط دو کشور تاثیر گذاشت؟
از‌‌ همان سال ÛµÛ· تا به امروز، تØلیل‌های مختلÙÛŒ در این زمینه ارایه شده Ùˆ دیدگاه‌ها متÙاوت است اما برخی بسیار ساده‌اندیشانه همواره تلاش کرده‌اند Ú©Ù‡ تقصیر تمام مشکلات را بر گردن اشغال سÙارت آمریکا بیندازند. از سوی دیگر هم نمی‌توان Û±Û³ آبان را منشأ بسیاری از تØولات در روابط ایران با آمریکا ندانست. اگر بخواهیم تاثیر این واقعه را به درستی درک کنیم باید به زمینه‌هایی Ú©Ù‡ پیش از اشغال در داخل Ùˆ خارج ایجاد شده بود هم توجه داشته باشیم. برخی معتقدند اگر سÙارت آمریکا هم اشغال نمی‌شد، به دلیل ایستادگی ایران روی مواضع Ùˆ Øقوق خود، این قطع رابطه از سوی آمریکا رخ می‌داد Ùˆ واقعه Û±Û³ آبان تسریع‌کننده این مساله بود نه علت اصلی آنها. همچنین برخی‌ها علت استعÙای دولت موقت را اشغال سÙارت اعلام می‌کنند در Øالی Ú©Ù‡ مرØوم مهندس بازرگان پیش از آن هم بار‌ها استعÙا داده بود Ùˆ این مساله Ùقط بهانه‌ای شد Ú©Ù‡ استعÙای ایشان پذیرÙته شود یا عده‌ای سرآغاز جنگ را Ú©Ù‡ چند ماه بعد اتÙاق اÙتاد، اشغال سÙارت می‌دانند در Øالی Ú©Ù‡ تØرکات مرزی عراق علیه ایران Ùˆ تهدیدات صدام از مدت‌ها قبل آغاز شده بود.
امروز Ú©Ù‡ به آن رویداد نگاه می‌کنید Ùˆ با توجه به Ùراز Ùˆ نشیب‌هایی Ú©Ù‡ رابطه میان این دو کشور در طول این سال‌ها داشته آیا دستاوردهای اشغال سÙارت را متناسب با هزینه‌هایش می‌بینید؟
واقعه Û±Û³ آبان، قطعا برای کشور ما هزینه‌ها Ùˆ عوارض منÙÛŒ زیادی داشته است. Øداقل امروز Ú©Ù‡ Û³Û² سال از آن ماجرا می‌گذرد ما به عنوان نسلی Ú©Ù‡ درگیر آن بودیم باید با دیدی واقع‌بینانه به این رویداد Ùˆ پیامد‌هایش نگاه کنیم.
‌قطع رابطه با آمریکا را از هزینه‌های این واقعه می‌دانید یا از دستاورد‌هایش؟
بستگی به نوع نگاه ما به این موضوع دارد. بر اساس پیش‌Ùرض دانشجویان اگر قرار بود مناسبات بین این دو کشور دوباره به Ø´Ú©Ù„ سلطه یک‌جانبه از سوی آمریکا نسبت به ایران ادامه داشته باشد، این قطع رابطه جنبه مثبت پررنگ‌تری پیدا می‌کند اما اگر بنا بود آمریکا به سمت برقراری روابط متعادل با ایران برود شاید جنبه منÙÛŒ آن بیشتر است البته آمریکا Ùرصت داشت Øسن نیت خود را Ø·ÛŒ سال‌های بعد نیز ثابت کند اما دیدیم Ú©Ù‡ این دولت هیچ‌گاه نتوانست بپذیرد کشوری Ú©Ù‡ سال‌ها Øیاط‌خلوت آن بوده، امروز تبدیل به کشوری مستقل شده است. شاید اگر مناسبات سیاسی از سوی آمریکا Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ù…ÛŒâ€ŒØ´Ø¯ هیچ‌کدام از این هزینه‌ها به دو کشور تØمیل نمی‌شد اما با توجه به پیشینه این دولت در زمینه مداخله در انقلاب‌های مردمی، اØتمال آن بسیار Ú©Ù… بود.
‌این پرسش را از این جهت پرسیدم Ú©Ù‡ شما اگرچه در میان دانشجویان اشغالگر سÙارت آمریکا بودید، اما سال‌ها بعد به عضویت دولتی درآمدید Ú©Ù‡ یکی از سیاست‌های اصلی خود را در مواجهه با آمریکا Ùˆ غرب، سیاست تنش‌زدایی اعلام می‌کرد.
این بØØ« مهمی است چرا Ú©Ù‡ امروز برخی از اÙراد این تغییر را به معنای Ùرصت‌طلبی اصلاØ‌طلبان می‌دانند، در Øالی Ú©Ù‡ این تغییر موضع نشان‌دهنده قدرت تØلیل Ùˆ عمق نگرش آنها نسبت به مسایل سیاسی زمانه خود است. این جریان در آن سال‌ها عنوان اصلاØ‌طلبی را نداشت اما تعدادی از آن دانشجویان، تبدیل به اÙراد برجسته‌ای در جریان اصلاØ‌طلبی شدند. تصور دانشجویان هم این بود Ú©Ù‡ این Øرکت در ‌‌نهایت، سه یا چهار روز ادامه پیدا می‌کند Ùˆ مطالبات مردم ایران برآورده می‌شود اما آنها مواÙÙ‚ بسیاری از سیاست‌هایی نبودند Ú©Ù‡ پس از آن در رابطه با آمریکا اتخاذ شد.
‌سیاست‌های‌‌ همان سال یا دولت‌های بعدی؟
هم آن سال Ùˆ هم سال‌های بعدی. اعتقاد داشتیم Ú©Ù‡ پس از رسیدن کشور به ثبات Ùˆ استقلال سیاسی، باید روابط خود با آمریکا را بر اساس سه عنصر اصلی سیاست خارجی یعنی عزت، Øکمت Ùˆ مصلØت کشور Ùˆ به Ø´Ú©Ù„ÛŒ منطقی تنظیم می‌کردیم. این مناسبات می‌توانست برای تامین مناÙع دو کشور Ùˆ در نقطه‌ای متعادل Ø´Ú©Ù„ بگیرد Ú©Ù‡ Øاصل آن نه وادادگی سیاسی باشد Ùˆ نه یک دشمنی کور. برقراری رابطه میان دو کشور هم لزوما به معنای ایجاد روابط دوستانه نیست، بلکه می‌تواند به رابطه‌ای دیپلماتیک با هد٠تامین مناÙع مشترک دو کشور Ù…Øدود شود. دولت آمریکا همواره نگاه خصمانه‌ای را به انقلاب ایران داشته است، اما این مساله به معنای بن‌بست رابطه دیپلماتیک میان این دو کشور نیست. موضع اصلاØ‌طلبان این بود Ú©Ù‡ هیچ‌گاه از واقعه Û±Û³ آبان اظهار پشیمانی نکرده‌اند اما همواره سیاست‌های خود را در ارتباط با کشورهای خارجی با توجه به تØولات داخلی Ùˆ خارجی Ùˆ بر اساس همان اصول اولیه خود، دنبال کرده‌اند. متاسÙانه این موضع‌گیری عقلانی اصلاØ‌طلبان Ú©Ù‡ پیشینه مبارزات انقلابی Ùˆ Øتی ضد آمریکایی بیشتری نسبت به برخی از گروه‌های داخلی دارند، باعث اتهام‌زنی‌های بسیاری شد در Øالی Ú©Ù‡ می‌بینیم سیاست‌های تنش‌زدایی Ùˆ Ú¯Ùت‌وگوی تمدن‌های دولت اصلاØات مانند چتر Øمایتی عمل کرد Ùˆ باعث شد نگرانی‌ای Ú©Ù‡ پس از اÙغانستان Ùˆ عراق، در مورد ایران وجود داشت، تا Øد زیادی کاهش پیدا کند. امروز متاسÙانه در مورد رابطه با آمریکا نگاه‌های تبلیغاتی Ùˆ پوپولیستی جایگزین نگاه عقلانی گذشته شده است Ú©Ù‡ معلوم نیست تا Ú†Ù‡ Øد می‌تواند مناÙع ایران را تامین کند.
در کنار موضوع آمریکا یکی از نتایج غیرمستقیم اشغال سÙارت، بیشتر شدن Ùشار‌ها بر دولت موقت Ùˆ در ‌‌نهایت کناره‌گیری آن بود. Ùضای Ùکری دانشگاه‌ها درباره دولت موقت چگونه بود Ùˆ دانشجویان درباره مهندس بازرگان چگونه Ùکر می‌کردند؟
بعضی از تØلیل‌گران چنین تØلیل کرده‌اند Ú©Ù‡ دانشجویان با هد٠ساقط کردن دولت موقت دست به این کار زده‌اند Ú©Ù‡ این موضوع اصلا صØت ندارد. آنها دولت مرØوم مهندس بازرگان را دولتی برخاسته از شرایط انقلاب می‌دانستند Ú©Ù‡ طبیعتا شرایط آرمانی را نداشت. این دولت با آرمان‌ها Ùˆ اهدا٠انقلاب Ùˆ امام(ره) Øرکت می‌کرد اما یقینا Ù…Øدودیت‌های زیادی در سیاست‌ها Ùˆ رویکرد‌هایی Ú©Ù‡ می‌توانست انتخاب کند، داشت. تØلیل بخشی از دانشجویان این بود Ú©Ù‡ دولت موقت در شرایط آشÙته پس از انقلاب نمی‌توانست با تهدیدات روزاÙزون Ùˆ مشکلاتی Ú©Ù‡ هر روز به Ø´Ú©Ù„ÛŒ بروز پیدا می‌کرد کار خود را به خوبی ادامه بدهد Ùˆ نیاز به دولتی باثبات‌تر Ùˆ مجلس منتخب مردم اØساس می‌شد. استعÙای مهندس بازرگان نیز همان‌طور Ú©Ù‡ ایشان Ùˆ دیگر اعضای دولت موقت در خاطرات Ùˆ تØلیل‌هایشان اشاره کرده‌اند، به دلیل مشکلات بسیار زیادی بود Ú©Ù‡ از مدت‌ها قبل آغاز شده بود Ùˆ علت اصلی آن، اشغال سÙارت آمریکا نبود. بنابراین هیچ دشمنی Ùˆ تخاصمی میان دانشجویان Ùˆ دولت مرØوم مهندس بازرگان وجود نداشت، چرا Ú©Ù‡ برخی از آنها با این دولت پیوندهایی داشتند. برای مثال پدر من، مرØوم دکتر تقی ابتکار در آن سال معاون مهندس بازرگان Ùˆ اولین رییس سازمان Ù…Øیط‌زیست بود Ùˆ من عضو خانواده‌ای بودم Ú©Ù‡ نسبت به مرØوم مهندس بازرگان Ùˆ همکاران ایشان در دولت موقت به هیچ‌وجه رویکرد منÙÛŒ نداشتیم.
شرایط زندگی Ùˆ Ù…Øیط خانوادگی شما چنین رویکردی را ایجاب می‌کرد، نظر سایر دانشجویان درباره دولت موقت چگونه بود؟
با توجه به گستردگی دانشجویان Ùعال در آن مقطع، یک شورای مرکزی انتخاب شد تا روند تصمیم‌گیری‌ها تا آنجا Ú©Ù‡ امکان دارد دموکراتیک باشد. بنابراین، درباره بعضی از مسایل، اعضای شورای مرکزی تØلیل‌های خود را ارایه می‌دادند Ùˆ تصمیم‌گیری می‌کردند Ùˆ گاهی اوقات نیز تصمیم‌گیری‌ها تØت‌ تاثیر Ùشارهای اکثریت دانشجویان قرار می‌گرÙت. امروز بسیاری از آن دانشجویان ضمن اینکه از اصل آن رویداد پشیمان نیستند، اما معتقدند در مورد موضع‌گیری‌های سیاسی Ùˆ اÙشاگری‌هایی Ú©Ù‡ پس از آن در مورد اعضای دولت موقت انجام شد، تندروی‌هایی صورت گرÙت Ùˆ از خط اعتدال عبور کردند.
شاید یکی از دلایلی Ú©Ù‡ می‌توان برای تقابل مواضع دانشجویان با دولت مرØوم بازرگان Ù…Ø·Ø±Ø Ú©Ø±Ø¯ØŒ تÙاوت در رویکرد هر یک از آنها نسبت به انقلاب باشد. اعضای دولت موقت بیشتر بر وجه ضد استبدادی انقلاب تاکید می‌کردند در Øالی Ú©Ù‡ دانشجویان Ùˆ برخی از گروه‌های سیاسی، وجه ضداستعماری Ùˆ ضد امپریالیستی آن را پررنگ‌تر می‌کردند.
بله، عناصری در دولت موقت بودند Ú©Ù‡ سال‌ها سابقه مبارزات Ùداکارانه Ùˆ صادقانه علیه استبداد را در کارنامه خود داشتند Ùˆ به همین جهت هم بسیار مورد علاقه Ùˆ اØترام Øضرت امام(ره) بودند. اما نقطه قوت آنها همین مبارزات ضداستبدادی بود Ùˆ یکی از انتقادهایی Ú©Ù‡ به آنها وارد می‌شد این بود Ú©Ù‡ مواضعی متناسب با برخوردهای رادیکال آمریکا اتخاذ نکردند Ùˆ شاید تØلیل جامعی از آن موضوع نداشتند.
واکنش‌ها به اشغال سÙارت متÙاوت بود. تظاهرات‌هایی توسط توده مردم در Øمایت از این Øرکت در اطرا٠سÙارت انجام شد، برخی از گروه‌های سیاسی به تبعیت از نظر امام(ره) به طور کامل از این اقدام Øمایت کردند Ùˆ البته گروه‌هایی هم مواÙÙ‚ اقدامات رادیکال‌تری در خصوص سÙارت آمریکا بودند. Ú†Ù‡ کسانی واکنش منÙÛŒ نشان دادند؟
بعد از اینکه Øرکت دانشجویان مورد تایید امام(ره) قرار گرÙت، تقریبا واکنش‌ها در Ø³Ø·Ø Ù…Ù„ÛŒ به صورت یکپارچه درآمد Ùˆ Øتی در روزهای ابتدایی اشغال Ùˆ به دلیل Ùضای ایجاد شده، برخی از اعضای دولت موقت هم واکنش منÙÛŒ در مورد این اقدام از خود نشان ندادند Ùˆ آن را طبیعی دانستند. این Øرکت Ú©Ù‡ Øدود Û¹ ماه پس از انقلاب انجام شد مجددا باعث ایجاد همدلی Ùˆ انسجام میان مردم Ùˆ گروه‌های سیاسی مختل٠شد اما طبیعتا مانند هر رویداد دیگری، مخالÙانی نیز داشت. این مخالÙان شامل بعضی از روØانیون شورای انقلاب Ú©Ù‡ نماز خواندن در سÙارت را به دلیل غصبی بودن باطل می‌دانستند می‌شد تا گروه‌های سیاسی Ú†Ù¾ Ú©Ù‡ دلشان می‌خواست این Øرکت توسط آنها صورت می‌گرÙت. دانشجویان مسلمان، ابتکار عمل را از گروه‌های Ú†Ù¾ گرÙتند، چرا Ú©Ù‡ اگر آنها سÙارت را اشغال می‌کردند هم اتÙاقات رادیکال‌تری می‌اÙتاد Ùˆ هم اØتمال پذیرÙتن مردم بسیار Ú©Ù… بود. اعتقاد گروه‌های Ú†Ù¾ این بود Ú©Ù‡ آنها مبارزان بلامنازع ضد امپریالیسم هستند Ùˆ گروه‌های مسلمان تا آن روز کارنامه روشنی در این زمینه نداشتند اما این بار دانشجویان مسلمان این امتیاز را از جریان Ú†Ù¾ گرÙت.
واکنش روشنÙکران چگونه بود؟
واکنش‌ها در آن مقطع یک مساله است Ùˆ واکنش‌هایی Ú©Ù‡ در سال‌های بعد Ùˆ با گذشت زمان نشان داده می‌شد، مساله دیگری است. در‌‌ همان سال برخی از گروه‌های سیاسی به رادیکال بودن این اقدام اشاره می‌کردند اما هرچقدر از نظر زمانی از آن رویداد Ùاصله می‌گرÙتیم، انتقادات بیشتری به این Øرکت وارد می‌شد. البته باید تبلیغات بسیار منÙÛŒ رسانه‌های خارجی علیه دانشجویان را نیز در نظر گرÙت، چرا Ú©Ù‡ آنها تا مدت‌ها نمی‌پذیرÙتند Ú©Ù‡ این اÙراد، جمعی از دانشجویان روشنÙکر هستند Ùˆ نه یک گروه چریکی، Ù…Ø³Ù„Ø Ùˆ Ú†Ù¾. متاسÙانه تØری٠تاریخی Ú©Ù‡ از سوی آنها آغاز شد سال‌ها بعد توسط برخی گروه‌های سیاسی داخل Ùˆ برای تضعی٠اصلاØ‌طلبان Ùˆ واقعه Û±Û³ آبان ادامه پیدا کرد Ùˆ کتاب‌هایی منتشر شد Ú©Ù‡ در آنها دانشجویان مسلمان پیرو خط امام را مرتبط با سازمان مجاهدین خلق Ùˆ مناÙقین اعلام شدند. در Øالی Ú©Ù‡ انتخاب عنوان «دانشجویان پیرو خط امام» به این دلیل بود Ú©Ù‡ ما عدم وابستگی خود را به گروه‌های سیاسی نشان دهیم.
‌در کنار واکنش‌های مواÙÙ‚ Ùˆ مخالÙØŒ عامل دیگری Ú©Ù‡ به این موضوع ابعاد گسترده‌ای داد، طولانی شدن مدت زمان گروگان‌گیری (Û´Û´Û´ روز) بود. درباره تداوم گروگان‌گیری چگونه Ùکر می‌کنید؟
موضع دانشجویان در رابطه با ادامه ماجرا بسیار متÙاوت با اصل واقعه Û±Û³ آبان است. ما تØلیلی واقع‌بینانه نسبت به قابل قبول بودن اشغال سÙارت در شرایط آن سال‌ها داریم، اما Ùکر می‌کنیم انتقاداتی به ادامه اشغال سÙارت وارد است Ùˆ این موضوع می‌توانست بهتر Ùˆ با سرعت بیشتری مدیریت شود. اتÙاقی Ú©Ù‡ در طبس اÙتاد نیز باعث طولانی‌تر شدن این موضوع شد اما اعتقاد ما بر این بود Ú©Ù‡ پس از امضای قرارداد الجزایر Ùˆ با گذشت زمان هم می‌توانستیم روابط خود را با آمریکا با رعایت اصول Ùˆ Øقوق کشور، تنظیم کنیم.