تحقیر ابدی برای آمریکا

گری سیک

گری سیک از کارمندان فعال کاخ سفید و شاغل در بخش امنیت ملی آمریکا در دوران کارتر و کسی است که پیش و پس از آن هم در سیاست خارجی امریکا فعالیت می کرده است. وی که دوران سخت از دست دادن ایران را برای امریکا در کاخ سفید بوده است، خاطرات خود را درباره موضع امریکا در ارتباط با انقلاب اسلامی و شکل گیری آن نوشته است. این اثر با عنوان «همه چیز فرو می ریزد» کتابی است که اکنون درصدد ارائه یک گزارش از آن هستیم.
گری سیک در مقدمه با اشاره به این که انقلاب های واقعی نادرند، تحول رخ داده در ایران را از جمله تحولات بنیادین می شمرد و می نویسد: صرف نظر از تندروی های مقامات تهران و قضاوتی که تاریخ در مورد این واقعه اجتماعی منحصر به فرد خواهد داشت، قاطعانه می توان گفت که ایران برای همیشه و به طور برگشت ناپذیری متحول گردیده است.
وی با اشاره به وضعی که ایران در آغاز تشکیل دولت کارتر داشت، به بحران پدید آمده پس از آن اشاره می کند و نقش خود را به عنوان یک عنصر فعال و در عین حال ناظر این تحولات تشریح کرده، می نویسد: این موقعیت خاص، به من امکان می داد تا با ابعاد مختلف سیاست گذاری درباره ایران، از جمله شخصیت های دخیل در این امر، سیاست های کاخ سفید در این زمینه و اختلاف نظرهای میان مسؤولان وزارت خارجه از نزدیک آشنا شوم.
وی موضوع ایران و مقابله با آن را، همچنان موضوع جالب توجه برای امریکایی ها می داند و دلیلش را آن می داند که انقلاب ایران یادآور دورانی آمیخته با خشم و سرخوردگی برای ملت امریکاست.
به زبان روشن تر باید گفت: انقلاب اسلامی ایران یک شکست بزرگ و تحقیر ابدی برای آمریکا بود. به همین دلیل آن ماجرا تبدیل به یک عقده روانی برای امریکا و امریکایی ها شد و تاکنون آنان را آزار می دهد. بخشی از سیاست های تند امریکا تا به امروز برای جبران آن شکست است.
بدون شک کتاب گری سیک یکی از اصلی ترین منابع تاریخ انقلاب اسلامی در میان تمامی آثاری است که در خارج از کشور نوشته شده است. این اثر روایتی است دست اول از سهم دولت آمریکا به عنوان یک ابرقدرت، به عنوان قدرت حاکم بر ایران که دست کم از 28 مرداد 1332 تا سال 1357 حرف اول را در ایران می زده است. با این حال این به معنای آن نیست که خطا در این کتاب راه ندارد. گری سیک تلاش کرده است تا با استفاده از خاطرات دیگر همقطاران خود و نیز خاطرات شاه بخشی از مسائل را به صورت چند بعدی طرح کند و همین، امتیاز این اثر بر خاطراتی است که دیگران یک سویه نوشته اند. به علاوه گری سیک سعی می کند به صورتی عمیق تر ماجرای انقلاب ایران را درک کند و برای نمونه چندین بار به درستی تأکید می کند که انقلاب ایران در درجه اول انقلابی علیه تجدد غربی بود. مسلماًً می بایست این اثر در مجامع علمی ما نقد و بررسی شود. کاستی های آن گوشزد شود و برای شناخت آینده مواضع امریکا نسبت به ما، به آنچه در میان ایران و امریکا در دوران انقلاب، گذشته است، توجه بیشتری مبذول شود. آنچه در پی آمده تنها مربوط به نیمه نخست کتاب است که به دوران انقلاب مربوط می شود. نیمه دوم آن کتاب درباره گروگانگیری است که باید در فرصتی دیگر به آن پرداخت. نوشته حاضر تنها گزارش آن بخش است و حالت نقد و ارزیابی ندارد.

گزارش
گری سیک در نخستین بخش های کتاب تلاش می کند داستان ایران را از حوادث نهضت ملی شدن صنعت نفت آغاز و مراحل نفوذ امریکا در ایران و اصول همکاری مشترک میان دو کشورا ارزیابی کند. وی در اینجا و جاهای دیگر کتاب به خوبی نشان می دهد که تا چه اندازه شاه درصدد به دست گرفتن تمامی ارکان قدرت در ایران بوده و امریکا به عنوان مهم ترین دولت بیرونی، بیشترین کمک خارجی را به این کشور کرده و بیشترین سلاح را در اختیار آن قرار داده است.
وی در ادامه از «تمرین انقلاب» سخن به میان آورده است. این عنوان مربوط به رویداهای پانزده خرداد سال 42 است که مبارزان مسلمان و روحانیون در آن دوران تمرین انقلاب کردند. این تمرین بعدها در سال 57 به ثمر نشست.
ضعف اطلاعاتی امریکا که گری سیک تلاش می کند در این کتاب به خوبی آن را ترسیم کند، در همان دوران وجود داشته و به صورت یک سنت ادامه یافته است. وی می نویسد: متأسفانه هیچ گزارشی در خصوص وقایع سال 1963 یا 1342 به واشنگتن مخابره نشد، وقایعی که در سالهای انقلاب چندین بار تکرار گردید. (ص 33)
به نظر گری سیک یک امر کلید مخالفت های مردم با دولت پهلوی است و وی بارها و بارها از آن سخن می گوید: باید گفت، امریکایی ها یک چیز را فراموش کرده بودند و آن مخالفت عمیق و ریشه ای مردم ایران با سلطه ارزشهای غربی بود... آنها نمی دانستند که دستگیری، زندانی شدن و تبعید چهارده ساله آیت الله، نتیجه مستقیم دخالت وی با غربی شدن جامعه ایران و به ویژه اعطای امتیازات ویژه به آمریکایی ها (کاپیتولاسیون) است. (ص 34.)
سرکوبی آن حوادث آرامش را به ایران بازگرداند و در اوائل دهه پنجاه نیکسون و کیسینجر سیاست جدید امریکا را در قبال ایران طراحی کردند. امریکا موافقت کرد تا پیشرفته ترین سلاح ها را در اختیار ایران بگذارد و ایران را که جزیره امن و آرام منطقه می دید به هر نوع وسیله ای مجهز کند تا حافظ منطقه و پاسبان آن باشد. آنچه سران امریکا پذیرفتند این بود که هر نوع سلاحی که شاه می خواست می باید در اختیارش قرار می گرفت و بدین ترتیب نه وزارت دفاع و نه وزارت خارجه امریکا جرأت هیچ نوع مخالفتی را با این سیاست و خواسته شاه نداشتند. ( ص 39) این یعنی حمایت در بست و بی قید و شرط امریکا از نظام شاه.
نکته جالب توجه از نظر گری سیک این بود که سیاستمداران کهنه کار امریکا که تحولات دوران مصدق و بعد از آنرا به یاد داشتند، در آستانه روی کار آمدن کارتر درسال 1977 همگی از دستگاه های اداری در شورای امنیت ملی و وزارت خارجه آمریکا رفته بودند و جای آنان راکسانی در این مقامات گرفته بودند که شاه ایران را فردی صاحب فکر می دانستند که تنها عیبش این است که به نصیحت کسی حاضر نیست گوش بدهد. (ص 47)
این زمان به رغم این بود که شاه نتوانسته بود کاندیدای خود را در امریکا بر اریکه قدرت ببیند اما چندان درامریکا و دستگاه های اداری آن نفوذ داشت که تقریباً هر چه می خواست در اختیارش بود. تصور امریکایی ها نیز بر آن بود که اساساً توسط بازرس کل وزارت خارجه امریکا تهیه شده بود آمده بود: «هیچ چالش جدی داخلی در برابر رهبری شاه وجود ندارد.» (ص 49)
کارتر با شعار بسط حقوق بشر و کاهش فروش تسلیحات روی کار آمد اما در مورد ایران هیچ کدام از این دو مسأله طرح نشد. در واقع چنان که گری سیک شرح داده است تمام نگرانی های شاه از روی کار آمدن کارتر در این باره بی مورد بود و کارتر درست همان سیاست طرح شده توسط نیکسون و کیسینجر را اجرا کرد. این در حالی است که به نوشته گری سیک: در جریان دهه 1970 استفاده از شکنجه و ترور در ایران معمول شده بود و سازمان مخوف ساواک با داشتن اختیارات گسترده به شناسایی و ارعاب دشمنان سیاسی شاه می پراخت. (ص 50) گری سیک تأیید می کند که در ماه های اول حکومت کارتر اندکی از شدت برخوردهای شاه کاسته شد و سپس دوباره از سرگرفته شد. اما در این باره باید گفت دقیقاً مسأله عکس آن چیزی است که وی فکر می کند. زیرا رژیم شاه نگران محاکمان انقلابیون بود و برای آن که مسأله افشا نشود طی سالهای 1355 صدها نفر از مبارزان را در خیابانها ترور کرد تا لازم نباشد آنان را به دادگاه کشانده و در جریان محاکمه تبلیغاتی علیه آن صورت گیرد. این مسأله را با مراجعه به روزنامه های وقت می توان به دست آورد.
اهمیت ایران برای امریکا چندان بود که به نظر گری سیک دولت امریکا حاضر بود برای حفظ و تداوم این روابط برخی از سیاستهای خود در زمینه فروش تسلیحات و حقوق بشر را نادیده بگیرد. (ص 53)
نخستین بحث در دوره کارتر مربوط به درخواست خرید هواپیماهای آواکس از دولت امریکا بود. گری سیک نشان می دهد که به رغم برخی از مخالفت ها در سطوح پایین، در نهایت دولت امریکا با این درخواست و درخواست های دیگر شاه در خرید سلاح موافقت کرد. هر چند اجرایی شدن این درخواست ها با انقلاب برخورد کرد. به نظر گری سیک تأیید فروش آواکس به ایران از طریق کارتر این پیام را برای شاه داشت که ایالات متحده بدون شک روابط امنیتی خود را با ایران استمرار خواهد بخشید، (ص 56). گرچه ممکن است قدری در این باره تأمل و تفکر کند.
شاه در نوامبر سال 77 به امریکا سفر کرد و این بعد از گرفتن موافقت برای فروش سلاح های جدید درخواستی بود. مخالفت دانشجویان و تظاهرات آنان و استفاده از گاز اشک آور توسط نیروهای انتظامی امریکایی سبب شد تا شاه در سفره شام در میان موجی از سرفه و احساس خفگی سخنرانی رسمی خود را آغاز کند. (ص 60)
شش هفته بعد از آن کارتر به ایران آمد و باز طی گفتگوهایی که صورت گرفت، حمایت امریکا از ایران به همان استحکام قبلی ادامه یافت. کارتر در سخنرانی خود در میهمانی شاه، ایران را «جزیره ثبات در گوشه ای پرآشوب از جهان» وصف کرد. به نظر گری سیک، هدف کارتر از این جملات، جلب اعتماد به نفس شاه بود. (ص 62) در این زمان تصور دولت مردان امریکا و کارتر آن بود که به رغم برخی از مخالفت ها ایران یعنی شاه و شاه هم یعنی ایران. همین تصور که ایران را جزیره با ثبات می دانستند سبب شد که با شروع مخالفت ها و اعتراضها در سال 56 دولت امریکا آمادگی لازم را برای برخورد با آن نداشته باشد. (ص 63)
تا این جا ده سال بود که امریکا ایران را عبارت از شاه می دانست و برای هیچ کس از میان مخالفان شاه، میانه رو و افراطی، ارزش آن را قائل نبود تا با وی گفتگو کند. شاه محور همه تحلیل ها بود و هیچ گزارشی از مخالفین در اختیار دولت امریکا قرار نمی گرفت و برای همین دولت امریکا از رویارویی و تحلیل آنچه در یک سال و نیم انقلاب گذشته عاجز ماند.
در اینجا جای این پرسش هست: اگر ایران تا این اندازه برای ایالات متحده اهمیت داشت چرا این دولت براحتی اجازه داد حکومت در اختیار امام خمینی قرار گیرد؟ پاسخ این پرسش از نظر گری سیک بسیار ساده است: تمام قدرت در دستان شاهی قرار داشت که وابسته به ایالات متحده بود. با وجود این، امام خمینی توانسته بود این شاه را سرنگون کند. (ص 67) در واقع وقتی شما همه چیز را در اختیار یک نفر گذاشتید و او سقوط کرد باید بدانید که چیزی برای شما نمی ماند.
گری سیک تازه از اینجا یعنی از ص 68 به بعد تحولات انقلابی در ایران را آغاز می کند. تعبیر «چهلم تا چهلم» تعبیری است که گری سیک از مصاحبه آیت ا لله مهدوی کنی گرفته است. گری سیک اشاره به گزارشی می کند که همزمان با برگزاری مراسم چهلم شهدای قم برای برژینسکی نوشته و در آن آورده است: به نظر می رسد ناآرامی های مذکور کار دشمنان واقعی رژیم شاه، یعنی فعالان دست راستی مسلمان باشد. این افراد برنامه مدرنیزاسیون شاه را بسیار لیبرال و سنت ستیز می دانند ( ص 69). وی در این گزارش این نظر را که مخالف ها نشأت گرفته از سوی کمونیست ها باشد، یعنی چیزی که شاه و برخی دیگر می گفتند، نمی پذیرد.
اکنون رژیم شاه برای سرکوب شورشها در ایران نیاز به گاز اشک آور و دیگر وسائل سرکوب داشت. گری سیک می نویسد: «در 28 مارس دولت کارتر با درخواست شاه برای خرید گاز اشک آور از ایالات متحده موافقت نمود». (ص 70)
با وقوع کودتای کمونیستی در افغانستان واستفاده شاه از این مسأله برای تقویت روابط خود با امریکا و درخواست سلاح های بیشتر، دولت مردان امریکا باز هم از ماجرای عامل اصلی مخالفت ها در ایران منحرف شدند.
در این زمان گری سیک می گوید که کارمندان سفارت های فرانسه و اسرائیل نگران اوضاع ایران بودند و گاه این نگرانی ها به دولت های متبوعشان منتقل و حتی به واشنگتن هم می رسید، اما کسی در مقابل آنها حساسیت نشان می داد. مهم این بودکه دولت امریکا طی دهه هفتاد میلادی مصمم شده بود تا از شاه ایران انتقاد نکند ( ص74). نتیجه آن شد که این دولت و عوامل آن در ایران هیچ در جستجوی دشواری های موجود در برابر شاه بر نیامدند و در نیافتند که چه خطری این رژیم را تهدید می کند.
در اینجا گری سیک توضیح می دهد که شرایط شطرنج بازی که اساس سیاست است، غیر از وضعیت توفانی است که همه صفحه شطرنج را به هم می ریزد.
سالیوان سفیر امریکا در ایران نخستین کسی بود که می بایست اوضاع ایران را گزارش کند. به نظر گری سیک وی اخبار را خوب گزارش می کرد اما هیچ تحلیل و تفسیری از آنها نداشت. این مسأله خاص او نبود. به نظر گری سیک: هیچ یک از دولت های غربی تا ماه های پایانی سال 1978 طرحی را برای تغییر سیاست های خود در قبال ایران و گرایش به سوی انقلابیون تهیه نکرده بودند (ص 79)
امریکایی ها و اروپایی ها و دیگر کسانی که سر خوان نعمت شاه نشسته بودند و نازنازی بودن شاه را می شناختند جرأت انتقاد از او را نداشتند. همچنان که جرأت تماس گرفتن با مخالفان شاه را نداشتند زیرا نمی توانستند تصور ناراحتی شاه را بکنند. در واقع تصور بر این بود که چنین اقداماتی بسا سرنگونی شاه را تسریع کند. شاید هم کسی در دستگاه عریض و طویل امریکا نمی خواست نخستین کسی باشد که سخن از امکان سقوط شاه می گوید. (ص 81)
در این زمان شاه که همچنان سخت بر اریکه قدرت تکیه زده بود باز درخواست های عجیب و غریبی برای خرید سلاح داد. این نشأت گرفته از اعتمادی بودکه او به آینده خود داشت. بررسی این درخواست ها مدتها وقت امریکا را گرفت، در اینجا موافقت بکنند یا نه. پس از مدتها با بخش اعظم آنها موافقت شد.
اوضاع ایران چندان برای آمریکا مهم نبود که سالیوان سفیر این کشور تمام تابستان سال 57 را برای گذراندن تعطیلات تابستان به امریکا رفت و گزارش ها فقط از طریق افراد عادی سفارت ارسال می گردد و روشن بود که نمی توانست اهمیت چندانی داشته باشد.
در این دوره به نظر وی آرامشی که گهگاه دیده می شود فریبنده بود. وی می نویسد: مسالمت آمیز بودن راهپیمایی های مردم در ماه ژوئن فقط محصول میانجی گری های آیت الله شریعتمداری بود (ص 88) اما با شروع ماه رمضان شورش در اصفهان بالا گرفت و منجر به اعلام حکومت نظامی در این شهر شد. ماجرای سینما رکس آبادان هم بر وسعت اعتراضات افزود. تمامی این وقایع در حالی بودکه سالیوان در تعطیلات تابستانی به سر می برد. (ص 89)
اکنون شاه تصمیم گرفته بود تا شریف امامی را به نخست وزیری منصوب کند. سالیوان که تازه برگشته بود با شاه دیدار کرد و از قول شاه نوشت که او بنای آن دارد تا دمکراسی راستین را در کشورش پیاده کند! آنچه مهم بود این که شاه تدریجاً عصبی، گوشه گیر و منزوی شده و در میان دو گرایش یکی نظامیان که طالب برخوردهای خشن هستند و عده ای که معتقدند گسترش دمکراسی می تواند اعتماد از دست رفته را بازگردانده گیر کرده است. پیشنهاد سالیوان آن بود تا کارتر با نوشتن یک نامه دلگرم کننده شاه را در این لحظات بحرانی کمک و حمایت روحی کند. کارتر این کار را انجام داد.
آنچه از این پس برای امریکایی ها جالب توجه است هوش و حواس شاه و حالات روحی او و تغییرات جسمی است که در وی رخ می دهد. گری سیک می نویسد: اصولاً شاه ایران دوست داشت به عنوان یک شخصیت منحصر به فرد، باهوش، و دوراندیش شناخته شود. کسی که اندیشه های بلندش برای نیل به ایران قوی، ثروتمند و مدرن در فراسوی دید تمامی مشاوران و مردمش قرار دارد. (ص19) این از شاه بعید نبود، بعید آن بود که امریکایی ها هم سیاست خود را در رابطه با ایران براساس همین تصور شاه بنا کرده بودند و به نظر گری سیک: کماکان چنین تصویری از شاه در دستگاه سیاست خارجی امریکا خودنمایی می کرد.
گری سیک می نویسد: در زمانی که شاه این امتیازات را به مخالفان می داد تصور من بر این بود که تلقی مخالفان از امتیازات این است که شاه چون ضعیف شده است دست به این اقدام زده و این سبب جری شدن بیشتر آنان خواهد شد که چنین هم شد. در واقع، دلیلش آن بود که پیش از این دمکراسی در ایران تجربه نشده بود و اعطای این امتیازات دمکرات مآبانه به معنای ضعیف شدن شاه بود. (ص 93)
در این وضعیت بود که واقعه میدان ژاله اتفاق افتاد و باز هم دولت امریکا و شخص کارتر که سخت درگیر امضای پیمان کمپ دیوید میان مصر و اسرائیل و نیز مذاکرات مربوط به سالت 2 و روابط با چین بودند از مسأله ایران غافل ماندند. شاه که از اوضاع ایران سخت آسیب روحی دیده بود نیاز به حمایت داشت. انورسادات از کارتر خواست تا تلفنی با وی گفتگو کرده او را دلگرمی دهد. بهانه صوری قضیه آن بود که بهترین راه این است که دمکراسی در ایران بسط داده شود اما اصل ماجرا حمایت از شاه بود، شاهی که هیچ کس تصور نمی کرد او بتواند حتی اندکی از اختیاراتی که برای خود قائل است در اختیار دیگری قرار دهد.
پس از گفتگوی تلفنی باز هم کاخ سفید بیانیه ای در دفاع از شاه صادر کرد. در این بیانیه ضمن اظهار تأسف از ریخته شدن خون افراد بیگناه، ابراز امیدواری شده بود که هر چه زودتر خشونت ها پایان یابد و اوضاع به حالت عادی برگردد (ص 95). شگفت آن است که بعدها شاه در خاطراتش صحبت تلفنی با کارتر را انکار کرد. گری سیک چنین دفاع می کند که ضربه میدان ژاله چندان بر روح و جسم شاه سنگین بوده است که وی در حین صحبت با کارتر حیرت زده بوده و بعداً به طور کلی اصل گفتگو را فراموش کرده است. (ص 97)
پارسونز هم که تعطیلات تابستان رادر ایران نبود در اولین دیدارش با شا ه از تغییر و تحولاتی که در جسم و روح شاه رخ داده بود، شگفت زده شده بود اما این گزارش هم کسی را در امریکا یا انگلیس بیدار نکرد.
در اینجا گری سیک از نخستین ارتباط هایی که امریکایی ها با گروه امام خمینی برقرار کردند سخن گفته است. واسطه یک استاد دانشگاه با نام ریچارد کاتم بود که کتابی هم درباره ناسیونالیسم در ایران دارد. وی با گری سیک تماس گرفته و با اشاره به دکتر یزدی و نقشی که وی به عنوان یکی از سازمان دهندگان به مخالفت ها علیه شاه دارد از او خواسته است بداند که آیا امکان تماس میان آنان و گفتگو وجود دارد یا نه. دستگاه بوروکراسی امریکا که همچنان شاه را استوار می دید با این پیشنهاد روی موافقت نشان نداد بلکه اظهار کرد: چنان چه یزدی سخنی دارد می تواند آن را از طریق نامه به اطلاع دولت آمریکا برساند (ص 100) . البته گری سیک می نویسد: در ماه های بعد، مستقیم و غیر مستقیم، تماس های بسیاری با یزدی برقرار شد. او در این دیدارها همواره تلاش می کرد مواضع امام خمینی را به گونه ای قابل قبول برای جامعه غرب تعریف و تبیین کند. گری سیک می افزاید: یزدی و چند تن دیگر از انقلابیون تحصیل کرده در غرب مثل صادق قطب زاده و ابوالحسن بنی صدر، به عنوان مفسران آرا و نظرات امام خمینی عمل می کردند. آن ها تلاش می کردند تا لبه های تیز و ناهموار آموزه های امام خمینی را از میان بردارند و آن رابه شکلی جذاب و قابل قبول به گوش دنیای غرب برساند (ص 100).
خود گری سیک میانه رو بودن امام خمینی را از همان زمان باور نداشت. وی می گوید من با رد نظر کاتم که امام خمینی و افکار او تحت تأثیر افرادی مانند یزدی میانه رو می دانستند به برژینسکی نوشتم: رهبران سکولار و میانه رو به زودی در اثر بحران هایی که گریبانگیر جامعه ایران خواهد شد، موقعیت و جایگاه خود را از دست خواهند داد (ص 101) یعنی همین که اکنون شاه در برابر این همه مخالفت و اعتراض کاملاً وحشت زده شده بود. سالیوان که در دهم اکتبر دیداری طولانی با شاه داشت نوشت: شاه در ابتدای این دیدار، به شدت افسرده و عصبی به نظر می رسید، اماکمی پس از گفتگو با من، وضعیت بهتری پیدا کرد. (ص 102) برای شاه که عمری را به آمریکا تکیه کرده بود هیچ چیزی آرامش بخش تر از این نبود که یا سولیوان با او دیدار کند یا کارتر تلفنی با او صحبت کند یا دولت امریکا بیانیه ای در حمایت او صادر نماید. در این دیدار شاه از دعوت از امام خمینی برای بازگشت به ایران سخن گفت، اما سولیوان با آن مخالفت کرد و دعوت بدون قید و شرط را ناعاقلانه خواند. وی تأیید می کند که شاه به موازات احساس خطر از سوی نظامیان و ظهور نخستین مخالفت ها به افزایش حقوق و مزایای آنان پرداخت.
در این زمان مثل هر زمان دیگر شاه چشم و گوشش در اختیار سالیوان بود که به دیدار او بیاید، یا کارتر با او تلفنی صحبت کند. یا یکی از سناتورهابا او تماس بگیرند. شاه می گوید: یک بار به من خبر دادند سناتور ادوار کندی از واشنگتن تلفن زده است و می خواهد با من صحبت کند؛ اما هنگامی که گوشی را برداشتم، صدای آهسته ای را شنیدم که می گفت: محمد از سلطنت کناره گیری کن. محمد از سلطنت کناره گیری کن ( ص 152)
اکنون امام خمینی رهبر بلامنازع ایران بود و باید برای او چاره ای اندیشیده می شد. شاه از دولت عراق خواست تا او را از این کشور بیرون کند و دولت عراق که به تازگی با ایران پیمان دوستی امضا کرده بود حاضر به این شد. داستان رفتن تا مرز کویت و پس از آن بازگشت به بغداد و سپس رفتن به پاریس در نهایت به عزیمت امام خمینی به فرانسه و اقامت در نوفل لوشاتو منجر شد. همه تصورات بر این بودکه ارتباط او با انقلابیون قطع خواهد شد و چنین نیست که همانند عراق هر زائری بتواند به عراق برود و نوشته و نوار از او بیاورد. به نظر گری سیک: این استدلال یکی از اشتباهات بزرگ و در نهایت فاجعه آمیز دولت مردان ایران بود. (ص 104)
شاه وحشت زده گرفتار سولیوانی شده بود که به رغم دیدارهای مکرر از داشتن پیشنهادهای روشن محروم بود. شاه دو گزینه را مطرح کرد: تشکیل دولت نظامی یا تشکیل دولت ائتلافی. هر دو تجربه بعدها با روی کارآمدن ازهاری و سپس بختیار عملی شد.
در این زمان که شاه همه چیز را نا امید کننده می دید سولیوان و پارسونز بر این باور بودند که اوضاع به آن اندازه که شاه آن را تاریک و ناامید کننده می بیند نیست.
گزینه ای که در امریکا مورد توجه بود این بود که شاه باید دولت قدرتمندی برای سرکوب تشکیل دهد تا بتواند اوضاع را پیش از آن که ارتش وارد عمل شود در اختیار بگیرد. این گزینه مورد قبول سولیوان نبود. گزینه ای که درامریکا طراحی شده بود حاوی این نکته بود که می بایست با قاطعیت از شاه دفاع کرد و او را همچنان به عنوان عنصر کلیدی در انتقال ایران به یک وضعیت باثبات حفظ نمود (ص 106) همچنین بحث تماس گرفتن با مخالفان هم طرح شده بودکه سالیوان با آن هم مخالفت کرد. وی گفت: آیت الله خمینی را باید کاملا در قرنطینه نگه داشت. سرنوشت ما این است که با شاه کار کنیم. (ص 107)
به نظر گری سیک سالیوان معتقد بود که آمریکا در این مرحله نباید به حمایت های آشکار از شاه بپردازد چرا که تأثیر منفی روی مخالفان باقی خواهد گذاشت. در این زمان دو نظر متفاوت در میان دولتمردان امریکا بود. یک نظر که معتقد بود نباید دولت نظامی در ایران تشکیل داد و نظری مخالف یعنی لزوم تشکیل یک دولت نظامی که برژینسکی به دنبال آن بود و تلاش می کرد تا همراهانی برای خود در جهت تشکیل دولت نظامی در ایران فراهم آورد. به نظر گری سیک بسیاری از این مسائل در سطوح معمولی مطرح می شد و تا پایان ماه اکتبر سال 1978 با وجود این وضعیت ناآرام و متلاظم در ایران هنوز حتی یک نشست توسط سران عالی رتبه امریکا در خصوص تحولات ایران تشکیل نشده بود. (ص 108)
در جریان اختلاف نظرهای داخلی در امریکا، سیک بارها به این نکته توجه می دهد که زاهدی که سفیر شاه در ایران بود با برژینسکی همراهی داشت و مرتب مشغول مذاکره و گفتگو بود. زاهدی تصورش بر این بود که می تواند به نوعی نقش پدرش را در رویدادهای 28 مرداد و این بار هم با حمایت امریکایی ها تکرار کند.
این زمان رضا پهلوی هیجده ساله در امریکا آموزش خلبانی می دید و روز 31 اکتبر، کارتر او را در دفترش به حضور پذیرفت. معنای این اقدام حمایت دولت امریکا از دستگاه سلطنت بود. کارتر در این دیدار گفت. دوستی و اتحاد ما با ایران، یکی از مبانی مهم سیاست خاجی ماست. (ص 110)
اواخر دولت شریف امامی بود و شاه باید تصمیم می گرفت که چه راه حلی برای آرام کردن اوضاع ایران دارد.
در همان روز 31 اکتبر سالیوان هم با شاه دیدار کرد و او را «غمگین و ناراحت » وصف کرد. شاه از این که شریف امامی نتوانسته ابتکاری به خرج بدهد ناراحت بود. اما این که می بایست دولت نظامی روی کار آورد یا دولت ائتلافی، چیزی بود که شاه در آن باره مردد بود. به نظر گری سیک اقدام شاه برای جدا کردن جبهه ملی از روحانیون در این مرحله شدنی نبود. در واقع زمان برای انجام کار دیر شده بود. به همین دلیل به سرعت بحث از روی کار آوردن جبهه ملی کنار گذاشته شد. کریم سنجابی به پاریس رفت تا در این باره با امام خمینی صحبت کند، اما روشن بود که به نظر گری سیک: آیت الله خمینی با قاطعیت تمام خواسته های ملی گرایان سکولار را رد می کند. او فقط خواستار رفتن شاه بود و رهبران جبهه ملی که بر خلاف آیت الله خمینی از قدرت و جایگاه چندانی در میان توده ها برخوردار نبودند در برابر این موضع قاطع، سرتعظیم فرود آوردند. (ص 112)
سردرگمی شاه را باید سالیوان چاره می کرد. در میان این که شاه بماند و با دولت نظامی کشور را اداره کند یا کشور را ترک کرده و ارتش کار را برعهده گیرد، سالیوان راه حل اول را ترجیح می داد. سالیوان از مقامات امریکا درخواست راهنمایی کرد و به قول گری سیک این نخستین بار بود که او خواستار راهنمایی از واشنگتن شده بود. حتی جلسه مقامات عالی رتبه امریکا هم کاری از پیش نبرد. مشکل عمده این بود که ایران به کلاف سردرگم تبدیل شده و هیچ راه حلی به ذهن آمریکایی ها هم نمی آمد. چون اصولاً اطلاعات اندک بود.
از سوی دیگر یک معضل کارتر این بود که یکسره ندای حقوق بشر سر داده بود و گرچه به قول گری سیک «مسأله حقوق بشر نقش تعیین کننده ای در سیاست خارجی آمریکا نداشت» اما به هر حال این شعارها دشواری هایی را هم پدید آورده بود. (ص 116) این مشکل یعنی فلج شدن دستگاه تصمیم گیری امریکا ویژه امریکا نبود بلکه «دولت انگلیس و فرانسه و اسرائیل هم در برابر انقلاب با فلج سیاسی روبرو شده بودند.»
در جلسه ای که برگزار شد میان انتخاب یک راه حل نظامی گرایانه یا سیاسی با تشکیل دولت ائتلافی اختلاف پدید آمد. سالیوان و شماری راه دوم را ترجیح می دادند و برژینسکی نظر زاهدی را که «انجام اقدامات خشونت آمیز علیه انقلابیون بود» ترجیح می داد. به نوشته ی گری سیک هدف زاهدی آن بود که تاریخ را تکرار کند. یعنی همان نقشی را بر عهده گیرد که پدرش در کودتای 28 مرداد داشت. این راه حل را شاه هم نپذیرفت. او گفته بود: اکنون سال 1953 نیست و حتی وضعیت نسبت به دو هفته پیش نیز تغییر کرده است ( ص 123)
آنچه باز هم مورد توافق بود حمایت قاطعانه از شاه برای تقویت اراده او بود.در تماسی که برژینسکی با شاه گرفت باز هم از وی حمایت کرد و به وی گفته شد که صرف امتیاز دادن به مخالفان مشکلات را کم نخواهد کرد. در این مرحله برژینسکی گفت که تشکیل دولت نظامی یا هر دولت دیگری که شاه بخواهد حمایت خواهد کرد.این در حالی بود که شاه به سالیوان اعتراض داشت که چرا شماور امنیت ملی امریکا تشکیل دولت نظامی را به او توصیه کرده است در حالی که این راه حل پاسخگو نیست. بنابراین جالب است که در این مرحله دولت امریکا حامی تشکیل دولت نظامی بود و شاه در این باره آن را موثر نمی دانست و بر این باور بود که زمان زمان 28 مرداد نیست ( ص 124)
راه حل امریکا در نهایت پذیرفته شده و پس از دولت شریف امامی، دولت نظامی تشکیل شد. این در حالی بود که در همین روزها دانشجویان عصبانی به خیابانها ریخته و «به نمادهای فرهنگ غرب حمله کردند. در نتیجه بانک ها، مغازه های مشروب فروشی، سینماها، مؤسسات تجاری غربی ها و هتل های بسیاری آتش زده شدند.» (ص 126)
شاه ضمن یک سخنرانی تشکیل دولت نظامی را اعلام کرد و در عین حال در همین سخنرانی بود که گفت: من پیام انقلابی شما ملت ایران را شنیدم. من مدافع سلطنت مشروطه هستم. سلطنت که هدیه ای الهی است، هدیه ای که از سوی مردم به شاه واگذار شده است.» گری سیک از این سخنان شاه خشنود نیست و می گوید وی لحنی پوزش خواهانه داشت و معنای سخن اخیر او این بود که مردم حق دارند این هدیه را پس بگیرند.
در اینجا بود که شاه تعدادی از سران سابق دولت خود مانند هویدا و نصیری را به زندان انداخت. این امر سبب شد تا به تدریج شماری دیگر به خارج بگریزند.
تا اینجا به رغم همه اعتراضات مردمی و دامنه وسیع انقلاب، امریکا هنوز هم به حمایت از شاه فکر کرد. این رویه ای بود که تا این زمان عمل شده بود. ترنر رئیس سیا گفت که ما همیشه برای اجتناب از آزردگی شاه از تماس گرفتن با مخالفان شاه خودداری کرده ایم. همین امر سبب شده است تا ماجرا را از آن سو ننگریم.
تنها چند روز پس از تشکیل دولت ازهاری که گفته می شد قاطعیت لازم را هم ندارد، سالیوان پیشنهاد جدیدی برای امریکایی ها داد که آماده شدن زمینه برای رفتن شاه بود. گرچه برای رسیدن به این نقطه هنوز فاصله زیادی مانده بود اما به هر روی روشن بود که اوضاع وارد مرحله تازه ای شده و به نظر وی نظامیان و روحانیون دو عنصر کلیدی هستند. سران نظامی کشور حاضر نیستند حمام خون راه بیندازند. توافق میان این دو هم ممکن نیست. و بسا با افتادن کار به دست افسران جوانتر اوضاع به شدت وخیم شود. سالیوان از این طرح سخن گفته بود که هر دو کلید به شدت ضد کمونیست هستند. نسل میانی ایران هم به هر روی غربگراست و حتی اگر شاه برود و امام خمینی هم به ایران بیاید این احتمال قوی است که طیف میانه رو بتوانند از مجموعه این تحولات سربرآورند. طیفی که هم ضدکمونیست است و هم غربگرا و در نهایت با از دست دادن شاه، باز فرصتی برای تجدید قوا برای امریکا وجود خواهدداشت. تنها احتمالی که سالیوان داده بود این که دولت آینده ممکن است با اسرائیل رابطه ای نداشته باشد. (ص 136)
امریکایی ها این فرض را هم مدنظر داشتند که در صورت بازگشت امام خمینی و رفتن شاه، ایرانیان تحصیل کرده، به حکومت روحانیون تن نخواهند داد. (ص 157)
برای سران امریکا مهم این بود که آیا این پیش بینی درست از آب درخواهد آمد یا نه. این راه حلی بودکه بالاخره امریکا پذیرفت و تلاش کرد تا از دولت بازرگان یک چنین دولتی بسازد. اما به نظر گری سیک ماجرا آن گونه که امریکایی ها می خواستند پیش نرفت چرا که برخلاف تصور آنها امام خمینی پس از بازگشت به ایران نقش انفعالی نداشت بلکه فعال عمل کرد و به علاوه تمایلات غربگرایانه افسران جوان در شور و اشتیاق اسلامی ـ انقلابی آنان محو شد. امام خمینی نه تنها فعال عمل کرد بلکه با سرسختی تمام به عملی کردن نظرات خود در خصوص تشکیل حکومت ولایت فقیه در ایران پرداخت. (ص 138)
اکنون مشکل جدیدی پدید آمده بود و آن این است که حمایت ارتش به خصوص بدنه آن از شاه محل تردید بود. بسیاری از سربازان از پادگانها گریختند و سیاست امام خمینی هم بر جذب ارتش بود. امام خمینی به انقلابیون گفت: به سینه ارتش حمله نکنید. بلکه قلب او را هدف دهید. شما باید سعی کنید در قلب سربازان جای بگیرید. حتی اگر آن ها به روی شما آتش بگشایند... آنها برادران ما هستند.
به رغم پیشنهاد سالیوان، دولت امریکا هنوز راه حل تشکیل حکومت نظامی را ترجیح می داد. گری سیک می نویسد: سیاست رسمی ایالات متحده حمایت همه جانبه از شاه بود. سیاست مذکور بر این فرض بود که شاه قادر است با قاطعیت و خشونت تمام به سرکوب مخالفان بپردازد. (ص 142)
با این حال براساس توصیه سالیوان، برژینسکی نماینده ویژه ای را برای بررسی اوضاع به ایران فرستاد، برای این نماینده، مهم این بودکه شاه هیچ پیشنهاد مشخصی ندارد و اوضاع را کاملاً گنگ و گیج می بیند و کمترین اعتمادی به تحلیل های خودش ندارد. شگفت آن که شاه به امریکا و انگلیس هم مشکوک است و فکر می کند آنان در حال تماس با مخالفانش هستند.
در این وقت داغ ترین بحثی که در ارتباط با ایران در امریکا مطرح بود مسأله ضعف اطلاعاتی بود که گری سیک می گوید: او این بحث را در کاخ سفید آغاز کرده است. این بحث برای مدتها ادامه یافت و همه به دنبال عاملی می گشتند که سبب شده بود امریکا با فقر اطلاعات درباره ایران و به خصوص مخالفان روبرو شود(ص 146). در این زمان گری سیک موظف می شود تا تمامی گزارش های یک سال اخیر را مرور کند و یک ارزیابی از کیفیت آنها و این که دقیقاً چه چیزی گزاش شده است را ارائه دهد.
شگفت آن است که سازمان سیا تنها دو مقاله تحلیلی در طول این یک سال ارائه کرده بود که در مقاله دوم که تنها مربوط به یک ماه قبل از حادثه هفدهم شهریور بود آمده بود: ایران در وضعیت انقلابی یا حتی قبل انقلابی هم نیست!
وی گزارش دیگر سازمان سیا را که همه چیز را آرام نشان داده بود، در دروغ پردازی و معکوس نشان دادن واقعیات دارای مقام اول میان گزارش های مربوط به ایران می داند.
در این مرحله باز هم سالیوان و پارسونز به دیدار شاه رفتند. شاه از شوروی گلایه کرد که منتظر فرصت است. وی تأکید کرد: من پیام های متعددی را از امریکایی ها دریافت کرده ام که همگی از من خواسته اند موضع قاطع و خشنی را علیه مخالفان اتخاذ کنم. سپس با اشاره به کسانی که امریکا می گویند او دل و جرأت ندارد به سالیوان گفت : به افراد بگو که من دل و جرأت دارم، اما در کنار آن قلب و عقل هم دارم. من نمی خواهم برای حفظ سلطه خود بر ایران جوانان ایران را قتل عام کنم. (ص 152) این کاری بود که شاه چندین دهه انجام داده بود و اکنون بهتر از هر کسی می دانست که انجام آن سودی به حال وی ندارد و بیش از گذشته او را بدنام می کند.
در این وقت مقامات امریکایی به فکر استفاده از تحلیل گران دانشگاهی افتادند که نمونه هایی را خود گری سیک نقل می کند (ص 153، 157)
در پی ملاقات های گذشته یک نکته برای امریکایی ها روشن شده بود و آن مشکل روانی شاه بود. کسی که قدرت تصمیم گیری ندارد و سردرگم است و سعی دارد تصمیم گیری در خصوص مسائل حساس و مهم را بر عهده امریکایی ها قرار دهد. بنابراین امریکا باید برای وضعیت روانی شاه هم فکر می کرد. شاه که اندکی از این مباحث به گوشش خورده بود ناراحت شده پیغام داد که: من از این تعجب می کنم که عالی ترین مقامات امریکا برای بررسی چنین مسأله ای یعنی بررسی وضعیت روحی من تشکیل جلسه داده اند. (ص 159)
شاه از این که کشورش که یک سال پیش مانند صخره بزرگی محکم و ثابت مانده بود و اکنون او دریک حلقه شوم گیر افتاده بود، (ص 156) درمانده و در واقع روانی شده بود.
حقیقت آن است که گری سیک در تشریح این نکته که واقعاً امریکا طالب اعمال خشونت بسیار علیه انقلابیون بوده است یا نه قدری متعارض صحبت می کند. وی در حالی که در صفحه 160 می گوید رئیس جمهور و وزیر امور خارجه امریکا با اعمال خشونت از طرف شاه مخالف بودند، در صحنه بعد می گوید: رئیس جمهور شخصاً بر بازگشت زاهدی ـ که طرفدار تز مشت آهین بود ـ به تهران تأکید کرده بود و از او خواسته بود شاه را به اقدامات خشن تر علیه مخالفان تشویق کند.
دولت مردان امریکا برای پیدا کردن راه حل، از برخی از سیاستمداران کهنه کار امریکایی نظیر جرج بال استفاه کرده او را هم در رشته فعالیت های خود شریک کردند. گری سیک شرحی در این باره به دست داده است.
معضلی که در این زمان پیش رو بود محرم بود. گری سیک اطلاعات درستی در این باره به دست داده و نشان می دهد که با توجه به اهمیت محرم، اگر شاه بتواند سر سلامت از این محرم به در برد، قافیه را برده است. در این همین وقت، باز این تئوری در امریکا مطرح است که انقلاب ایران کار چپی هاست یا اسلامی ها، وی می نویسد: مسئولان امریکایی هیچ گاه نتوانستند به نظر واحدی در خصوص این که چه کسی سازمان دهنده مخالفان است برسند. (ص 167) وی می افزاید: بسیاری از سیاستمداران و اشنگتن و دیگر کشورهای غربی با این نظر که سازمان دهندگان کمونیست ها هستند موافق بودند. شاه و ایرانیان تحصیل کرده نیز که روحانیون را افرادی نالایق و ناتوان تصور می کردند چنین دیدگاهی داشتند. اما هنری پرچ یکی از کارمندان عالی رتبه امنیت ملی امریکا به درستی بر این باور بودکه رهبری و سازمان دهی انقلاب در دست آ یت الله خمینی و به طور کلی روحانیون قرار داشت. آنها از رهگذر شبکه گسترده مساجد فعالیت های انقلابیون را سازمان می دادند. (ص 168)
در اینجا گری سیک نکته شگفتی را مطرح می کند و آن این که انقلاب ایران همچون انقلاب های گذشته، با عقل متعارف سازگاری نداشت. وی اشکال را در این می بیند که مسئولان امریکایی می خواستند تحولات ایران را با توجه به واقعیات و پیش فرض های موجود تجزیه و تحلیل کند. (ص 168) همین مسأله بود که آنان راسر درگم می کرد.
شکست دولت نظامی سبب شد تا امریکایی ها باز به سراغ تشکیل دولتی متشکل از ملیون و نیروهای میانه رو بروند. بحث بر سر توصیه برای تشکیل دولت ائتلافی یا ارائه یک لیست از افرادی که می توانند نامشان را در اختیار شاه بگذارندتا او خود از میان آنان کسانی را به عنوان یک شورای برنامه ریز برای تشکیل دولت برگزیند، مطرح شد. اینها اهمیتی نداشت مهم آن بود که تصمیم برای تشکیل یک دولت ائتلافی از سوی کسانی که تصور می شد می توانند بخشی از نیروها رااز امام خمینی و روحانیون جدا کنند گرفته شده بود. سالیوان پا را از این هم فراتر گذاشته بود و معتقد بود نه ارتش توانسته است کاری در فرونشاندن شورشها انجام دهد و نه دولت ائتلافی راه به جایی خواهد برد. با این حال گویا به اصرار مقامات امریکایی پذیرفت که برای موفقیت یک دولت ائتلافی فعالیت کند. وی نوشت برنامه اش در روزهای آینده چنین خواهد بود:
اول با شاه گفتگو می کنم و نظر وی را درباره مذاکره با مخالفان جویا می شوم (یعنی او را راضی به این کار می کنم) سپس با میانه روها دیدار و آنها را به مذاکره تشویق می کنم. در نهایت به قم می روم و با رهبران روحانی دیدار و گفتگو می کنم. آنگاه مستقیم با آیت الله خمینی تماس خواهم گرفت. (ص 172)
سالیوان روز بعد از عاشورای تاریخی با شاه دیدار کرد و شاه گفت که این تظاهرات نشان داد که مردم از آیت الله خمینی خسته نشده اند و تنها او را رهبر خود می دانند. وی به سالیوان گفت که با بختیار و صدیقی برای تشکیل دولت صحبت کرده است. بحث تشکیل دولت ائتلافی، رها کردن کشور و واگذار کردن آن به شورای سلطنتی و سپردن آن به دست ارتش سه گزینه بود که شاه با سالیوان در میان گذاشت.
این بار دولت امریکا دریافته بود که باید با مخالفان تماس بگیرد. کسی که انتظار می رفت راحت بتواند این کار را انجام دهد دکتر ابراهیم یزدی بود. هنری پرچ و یزدی در تلویزیون برنامه اجرا کردند و سپس با هم شام خوردند. یزدی در این برنامه از رفتن شاه دفاع کرد و تصور روشنی از ایران پس از شاه داد. او وعده دادکه در جمهوری اسلامی آزادی بیان و مطبوعات خواهد بودو افراد حتی حق انتقاد از اسلام را خواهند داشت. او در ضمن تشکیل دولت ائتلافی با ملیون را هم بی فایده دانست. در واقع یزدی در این برنامه و برنامه های دیگر هدفش آن بود تا تصویری آرام از جمهوری در حال تشکیل ارائه بدهد و این تأثیر زیادی روی مردم امریکا که از آینده ایران در هراس بودند گذاشت. گری سیک می گوید: این اظهارات امید بخش مورد توجه طیف وسیعی از جامعه امریکا قرار گرفت. وی می افزاید: گفتگوهای امریکایی ها با صادق قطب زاده و بنی صدر و دیگر ایرانیان تحصیل کرده در غرب در ظهور این نگرش جدید مؤثر بود. (ص 177). بدین ترتیب شرایط داخلی ایران و نیز این قبیل گفتگوها زمینه را برای تغییر در سیاست خارجی امریکا فراهم می کرد. در واقع لازم بود تا آنان از آینده خود مطمئن شوند. این اطمینان بر این پایه بود که پس از رفتن شاه میانه روها و نیروهای ترقی خواه ملی خواهند آمد و روحانیون هم در حکومت دخالت مستقیم نخواهند داشت. (ص 178)
در این زمان همچنان کسانی در دولت آمریکا بودند که معتقد بودند لازم است تا با سفر به ایران از شاه حمایت بیشتری صورت گرفته و او را وادار کنند تا خشونت بیشتری در برخورد با مخالفان نشان دهد. روشن بود شاه مرد این میدان نبود. جورج بال در گزارشی که تهیه کرده بود روی این مسأله تأکید کرد و حتی این فرض را که شاه ایران پادشاه مشروطه باشد منتفی دانسته احتمال داد که دولتی که از مخالفان تشکیل شود به احتمال قوی ضد امریکایی خواهد بود. با این حال تأکید کرد که چاره ای جز این نیست که شاه بخشی از اختیارات خود را به مخالفان بدهد. وی همچنین از تشکیل شورای نخبگان برای پرکردن خلاء میان شاه و مردم سخن گفت. طرح وی چیزی بود که منجر به تشکیل دولت بختیار شد. در جلسه ای که این گزارش بال بحث و بررسی شد گزینه دولت نظامی همچنان طرفدار داشت.
کارتر که در اثر اختلاف نظرها در دستگاه سیاست خارجی کلافه شده بود پرسشهایی را مطرح کرده برای سالیوان فرستاد تا از شاه بپرسد و جواب بگیرد. گری سیک این پرسشها را مطرح نمی کند اما می ا فزاید که کارتر یک لیست 21 نفره را به سالیوان داد که به شاه بدهد. شاه در این دیدار گفت که در حال تشکیل دولت اتحاد ملی است. این زمانی بود که شاه در گفتگوهایی که با دکتر صدیقی داشت موافقت اولیه او را به دست آورده بود و این را به اطلاع سالیوان هم رساند. (ص 185)
شاه تا این زمان همه راهها را رفته بود و هر توصیه ای که سالیوان یا سفیر انگلیس پارسونز به وی کرده بود را عمل کرده بود. دولت شریف امامی، دولت ازهاری، دولت بختیار راههایی بود که تجربه شده بود اما هر روز بر دامنه بحران که بالا گرفتن تظاهرات و اعتصابات بود افزوده می شد.
گری سیک می گوید در این زمان ناراحتی وی از اوضاع ایران به اوج خود رسیده بود و در یادداشتی که برای برژینسکی نوشت به وی یادآور شد چنانچه ظرف یک هفته آینده دولت کارآمدی در ایران روی کار نیاید شاه و سلسله اش سقوط خواهند کرد. گری سیک می گوید به نظر من بهتر است شاه خود را پادشاه قانون اساسی مشروطه اعلام کند. سخن از موافقت احکام آینده با شرع اسلام به میان آورد و یکی از رهبران معروف از مخالفان را برای تشکیل دولت دعوت کند. دولت نظامی در این اوضاع کاری از پیش نمی برد. (ص 189) این زمانی است که بسیاری از مخالفان شاه در ایران سخن از اجرای قانون اساسی و مشروطه می گویند گرچه صدای آنان در برابر صدای امام که فقط و فقط رفتن شاه را می خواست چندان بلند نبود.
در این مرحله امریکایی ها در حال ناامیدی کامل از سلطنت پهلوی بودند و کمترین چیزی که از نظر آنان ممکن بود اعطای امتیازات قابل توجه به مخالفان بود. در این باره دیدگاه های گری سیک و پرچ که یکی در کاخ سفید و دیگری در وزارت خارجه بود به هم نزدیک شده و هر دو در انتقاد از وضعیت حاکم بر سیاست خارجی امریکا در قبال ایران بود.
امید شاه برای تشکیل دولت توسط صدیقی به جایی نرسید و شاه به بختیار متوسل شد. در این ایام چندین بار سالیوان با شاه دیدار داشت و روشن بود که جزئیات این تصمیم ها میان طرفین مورد مشاوره قرار گرفته و هر بار به امریکا ارسال شده نظراتی از واشنگتن برای سفیر فرستاده می شد.
شاه از سالیوان پرسید که شما مرا به سیاست مشت آهنین تشویق می کنید؟ سالیوان گفت: شما شاه هستید و هر تصمیمی بگیرد امریکا از شما حمایت می کند اما مسؤولیت این کار را نباید بر عهده ایالات متحده بگذارید. (ص 196).
به تدریج در دولت امریکا استفاده از سیاست مشت آهنین کنار گذاشته شد و بحث گفتگو با مخالفان طرح شد. در تلگرافی که به سالیوان فرستاده شد چهار نکته آمده بود که می بایست به شاه یادآور می شدند: اول این که بلاتکلیفی نظامیان مشکل زا شده و باید حل شود. دوم این که تشکیل یک دولت میانه رو که بتواند نظم را برقرار کند بهتر از راه حل های دیگر است. سوم آن که اگر نتواند نظم را برقرار کند شاه باید دولت نظامی تشکیل دهد و خشونت ها را تمام کند! چهارم این که امریکا به هر حال از شاه حمایت می کند (ص 198 ـ 199). شاه موافقت خود را با تمام مطالب سالیوان اعلام کرد. شاه بر این باور بود که تشکیل دولت نظامی راه به جایی نمی برد و مشکلی را حل نمی کند و تنها بر خونریزی می افزاید. شاه به صراحت درباره سیاست مشت آهنین گفت: من شجاعت انجام دادن چنین کاری را ندارم و اگر قرار است چنین کاری بشود من قبل از هر چیز کشور را ترک می کنم تا انگشت اتهامی متوجه من نشود. (ص 199)
از سوی دیگر وزارت خارجه امریکا امریکایی های مقیم ایران را تشویق به ترک ایران می کرد و این زنگ خطری برای همه و حتی شاه و دربار بود. این زمانی بود که با گرفتن ویزا برای شماری از اعضای خاندان سلطنت آنان راهی امریکا شده بودند.
کابینه بختیار تشکیل شد و قرار بود اگر او موفق شد اوضاع را به سامان کند، شاه برای مدتی ازکشور خارج شود. اما به زودی روشن شد که چه کابینه بختیار بتواند اوضاع را آرام کند چه نتواند شاه می بایست ایران را ترک کند. شاه به سالیون گفت پیش از ترک ایران بیانیه ای خواهد داد و خواهد گفت که برای استراحت ایران را ترک می کند و تاریخی هم برای بازگشت خود در آن نخواهد آورد. (ص 203)
رفتن شاه از ایران هم به اصرار امریکا بود. گری سیک می نویسد: سالیوان معتقد بود شاه زمانی می تواند تصمیم بگیرد که از سوی ایالات متحده تحت فشار قرار گیرد. او پیشنهاد می کرد که بعد از تشکیل و تثبیت نسبی دولت بختیار ، بر شاه فشار آورده شود تا ایران را ترک کند و یک شورای سلطنتی را مأمور انجام وظایف خود نماید. (ص 203). در واقع تمامی تصمیم گیرندگان در امریکا به این نتیجه رسیده بودند که دیگر امیدی به بقای سلطنت شاه وجود ندارد.
همزمان امریکا در اندیشه ارتباط با نظامیان افتاد و پیشنهاد شد تا ژنرال هایزر به ایران رفته و با نظامیان تماس برقرار کند تا آنان مطمئن شوند که امریکا همچنان پشتیبان شاه و سلطنت و ارتش است. او می بایست نظامیان را امیدوار کرده و مانع از آن می شد تا افسران ارشد ایران را رها کرده به خارج بگریزند.
زمان رفتن هایزر به ایران همان زمانی بود که کارتر هم در جزیره گوادلوپ با سران کشورهای انگلیس و فرانسه و آلمان جلسه داشت. این زمانی بود که همه راهها تجربه شده بود و دستگاه سیاست خارجی امریکا و احتمالاً کشورهای اروپایی به این نتیجه رسیده بودند که هیچ امیدی به ماندن شاه در ایران نیست.
در این زمان سالیوان هم در تهران با برخی از مخالفان تماس گرفته و مصمم شده بود تا براساس همان پیش فرض هایی که قبلاً گفته شد یعنی امکان تشکیل دولتی میانه رو که مخالفت منافع امریکا هم نباشد کار بکند. طبعاً لازمه آن رفتن شاه بود. سالیوان اکنون به دنبال این طرح بود. مسأله مهم تماس گرفتن با شخص آیت الله خمینی بود که کسی را هم برای این کار معین کردند. حتی سالیوان نظر شاه را پرسید که او هم مخالفتی نشان نداد. با اینحال چون کارتر در امریکا نبود فرستادن یک فرستاده ویژه برای مذاکره با آیت الله خمینی به تعویق افتاد (ص 207) این در حالی بود که سالیوان گفتگوهای فراوانی با مخالفان کرده و حتی درباره تشکیل حکومت هم به نتایجی رسیده بود و اکنون می دید که امکان تماس گرفتن با آیت الله خمینی نیست قدری متعجب شد.
اکنون شاه از مذاکراتش با سالیوان دریافته بود که دیگر امریکا از وی پشتیبانی نمی کند و دست از حمایت او برداشته است. این امر حقیقت داشت و امریکا هم چاره ای جز اتخاذ این سیاست نداشت. با این حال از کار سالیوان و گفتگوهای او با مخالفان در امریکا استقبال نشد و بافشار برژینسکی و صلاحدید کارتر رد شد. معنای آن این بودکه امریکا باز باید به امید موفقیت دولت بختیار تأمل می کرد.
گری سیک در اینجا تحلیلی درباره طرح سالیوان ارائه می دهد. راضی کردن آیت الله خمینی، کمک به میانه روها برای تشکیل دولت، مطمئن شدن از این که بختیار بعد از آرام کردن اوضاع کنار برود تا دولت میانه رو تشکیل شود و نیز این که امریکا ارتش را با این تحولات هماهنگ کند، ارکان اصلی طرح سالیوان بود. گری سیک یک به یک این فرضیه ها را نقد می کند، گری سیک سالیوان را متهم می کند که هماهنگ با دولت امریکا عمل نمی کرد. و طرح او با سیاست های ایالات متحده سنخیتی نداشت (ص 211) راستی باید پرسید در این زمان طرح دولت امریکا چه بوده است؟ تنها به سالیوان گفته شد تا ازتلاش های بختیار برای تصویب کابینه اش در مجلس حمایت کند. به علاوه شاه شورای سلطنتی تشکیل داده و ایران را ترک کند. از نظر سالیوان این راه حل یک دیوانگی محض بود. او در اندیشه بعد از دولت بختیار و تشکیل دولتی از میانه روها بود. وی از تماس گرفتن با آیت الله های تهران سخن می گفت. از تماس گرفتن با آیت الله خمینی سخن می گفت که واشنگتن با او همراهی نکرده بود. شگفت آن که از نظر گری سیک دولت مردان امریکا در این لحظه تصورشان بر این بود که انقلاب ایران به سالیوان هم سرایت کرده است( ص 212) اوضاع به حدی وخیم شد که کارتر خواهان بازگشت سالیوان شد که وزیر خارجه با آن مخالفت کرد.
اکنون بار دیگر سیاستمداران آمریکا از آنچه در حال وقوع بود جمع بندی کردند و به نظر گری سیک به نوعی اتفاق نظر رسیدند. آنان همگی معتقد بودند که آیت الله خمینی تهدید بزرگی نمی باشد. او نمی داند یک دولت را چگونه اداره کند و هیچ علاقه ای به مسائل مربوط به سیاست خارجی ندارد. جبهه ملی و میانه روها دولت مردان آینده ایران خواهند بود و ارتش نیز همچنان یکپارچگی خود را حفظ خواهد کرد . ( ص 213) این یعنی نزدیک شدن به نظر سالیوان که از نظر گری سیک نادرست بود. گری سیک به مشاور امنیت ملی گفت که این تصور که اگر شاه برود همه مشکلات حل می شود نادرست است و ایران بعد از رفتن شاه بسیار تاریک خواهد بود.
درتهران هایزر از فرار روزانه پانصد تا یک هزار نفر از سربازان خبر می داد. آیت الله بهشتی هم در تماس با سفارت گفت: ما از دخالت مستقیم ارتش هراسی نداریم، زیرا تمامی سربازان و افسران جزء، حامی و پشتیبان ما هستند. ( ص 216) این به معنای آن بودکه دیگر ارتش هم برای امریکا قابل اعتماد نیست. مشکل آن بود که وقتی شاه می رفت ارتش بیش از گذشته از هم می پاشید و این نکته ای بود که هایزر روی آن تأکید داشت. وی ارتش را فاقد انسجام لازم در غیاب شاه می دانست. بعلاوه گازوئیل و بنزین لازم هم برای اقدام قاطع ارتش وجود نداشت.
نخستین تماس مستقیم امریکایی ها با یکی از اطرافیان آیت الله تماس زیمرمن با یزدی بود. یزدی خبر تشکیل شورای انقلاب و این راکه دولت موقت در راه است به اطلاع زیمرمن رساند.
شاه در 16 ژانویه ایران را به سوی مصر ترک کرد. انتخاب مصر شاید از آن روی بود تا جایی نزدیک به ایران باشد تادر صورت کودتای ارتش بتواند به راحتی برگردد. وی بعد از مصر هم به مراکش رفت و نظر گری سیک آن است که شاه در فکر جمع آوری نیرو برای بازگشت به ایران بود(ص 226)
در این طرف ظاهر قضیه آن بود تا بختیار در فضایی آرام بتواند دولت خود را تشکیل داده و به مردم وانمود کند که به هیچ روی تحت فشار شاه نیست. نگرانی از وقوع کودتا برای انقلابیون وجود داشت و یزدی در دیدار دوم خود با زیمرمن در این باره صحبت کرد. یزدی به او گفت که انقلابیون موافق با انحلال ارتش نیستند. تماس سوم هم گرفته شد و امریکا ضمن تأکید بر اهمیت این تماس ها از خطر برآمدن حزب توده و چپ ها سخن گفته بود. یزدی گفت که انقلابیون مسلمان چندان قوی هستند که چپ ها فرصت ظهور نخواهند داشت. وی همچنین گفت که آیت الله خمینی دیگر موافق با این قانون اساسی نیست و قانون اساسی جدیدی می خواهد ( ص 221). در دیدار بعدی یزدی با زیمرمن حتی درباره برخی از سیاست های جاری دولت جدید هم سخن به میان آمد و این که مثلاً دولت آینده روی بخش کشاورزی سرمایه گذاری بیشتری خواهد کرد. یزدی تأکید کرد که ما صرفاً به داخله کشور توجه داریم وسعی در صدور انقلاب نخواهیم کرد (ص 222).
حساب کردن روی ارتش ایران کار بی اساسی بود. گری سیک می گوید: سالیوان بر این باور بود که ارتش ایران ببر کاغذی است. پارسونز هم همین عقیده را داشت . (ص 223) با این حال هایزر این نظر رانداشت و یک مشکل همین اختلاف نظر بود که دست اندرکاران سیاست خارجی امریکا را هم به دو بخش تقسیم کرده بود. اما به سرعت روشن شد که نظر هایزر غلط است. زمانی که بختیار تهدید کرد که اگر من شکست بخورم ارتش وارد کار می شود ژنرال قره باغی اعلام کرد که ارتش در سیاست مداخله نخواهد کرد. هایزر در دیدار قره باغی نتوانست وی را از این تصمیم منصرف کند. با این حال سالیوان و بختیار به دیدن قره باغی رفتند و نظر او را در ماندن در پستش جلب کردند. (ص 225).
باز هم زیمرمن با یزدی دیدار کردند و یزدی اعلام کرد که هرگونه کودتا توسط ارتش در ایران چنین تعبیر خواهد شد که با حمایت امریکا صورت گرفته است. وی روی بازگشت آیت الله خمینی تأکید کرده راه حل های ارائه شده توسط بختیار را که همه سعی کنند از راه های سیاسی به مقاصد خود برسند را ناکافی دانست و گفت تصور آیت الله خمینی در بازگشت به ایران از آن روست که تصور می کند تنها او می تواند ایران را آرام کند.
بروز شورش در نیروی هوایی ارتش تمامی امیدهای هایزر را بر باد داد. در آخرین نشست میان زیمرمن و یزدی، یزدی پیام آیت الله خمینی را به طرف امریکایی داد که تمام کارهای بختیار به ضرر مردم ایران و ضرر دولت امریکا و آینده امریکا خواهد بود. در آنجا از اراده بختیار برای آمدن به پاریس و دیدار با آیت الله خمینی سخن گفته شد و تأکید شد که آیت الله اعلام کرده است تنها در صورتی بختیار را می پذیرد که استعفا دهد(ص 227) و البته بختیار اعلام کرد که استعفا نخواهم کرد.
آیت الله خمینی در اول فوریه 1979 وارد ایران شد. آنچه قره باغی با هایزر توافق کرده بود این بود که اگر بختیار توانست با آیت الله خمینی توافق کند ارتش از این توافق پشتیبانی خواهد کرد و اگر توافق نشد ارتش با حمایت از بختیار تمامی اماکن دولتی را به تصرف درخواهد آورد اما بیش از این کاری نخواهد کرد (ص 230). تصور قره باغی این بوده است که این اقدام کودتا نیست!
جدید ترین پیشنهاد امریکا این بود که بختیار بماند و رفراندمی برای انتخاب سلطنت یا جمهوری اسلامی برگزار شود. پیشنهاد دیگر این که بختیار استعفا دهد اما بماند و رفراندوم را برگزار کند. گری سیک می نویسد: آیت الله برخلاف نظر تمامی مشاورانش با هر دو راه حل مذکور مخالفت کرد. استدلال او این بودکه بختیار چون منصوب از طرف شاه است غیرقانونی است.
هایزر که طرفدار دخالت ارتش به نفع بختیار بود، در اوضاع جدید شکست خورده بود و سوم فوریه ایران را ترک کرد. این روشی بود که سالیوان با آن موافقت نداشت. با این حال هایزر هم معتقد بود که ارتش نمی تواند ایران را اداره کند. زیرا ژنرالهای ارتش حتی نمی دانند تأسیسات مهم دولتی در کجا قرار دارند (ص 233)
کارتر در جلسه ای که با حضور هایزر با اعضای کابینه تشکیل شد از سالیوان گلایه کرد و گفت ما همواره با سالیوان برای اجرای دستورالعمل هایمان مشکل داشته ایم (ص 232) هایزر در این جلسه گفت که ارتش کماکان قابل اعتماد است. از مطالبی که هایزر در این ملاقات گفته است چنین به دست می آید که بسیاری از گزارشهای وی از اوضاع واقعی ایران پرت و پلا بوده و اظهار نظرهای او تناسبی با وضعیت ایران نداشته است (بنگرید: ص 234) از جمله گفت: من نقص ها و نارسایی هایی در رهبری آیت الله دیده ام و پیش بینی می کنم اگر اتفاق خاصی نیفتد در روزهای آینده محبوبیت وی به شدت کاهش خواهد یافت.
ناامیدی برای ادامه کار دولت بختیار کارتر را بیش از پیش عصبانی کرد و باز تشکیل جلسه داد. در این زمان اوج رسیدن گزارشهای متعدد از ایران بود و گری سیک هر روز مشغول خواندن شمار زیادی گزارش می شد. اما در واقع فرصت از دست رفته بود.
آخرین امید برای امریکایی ها درگیری داخل ارتش میان موافقان و مخالفان و به خصوص سرکوبی شماری از افراد نیروی هوایی توسط گارد شاهنشاهی بود. احتمال می رفت که این حادثه بتواند ارتش را به یک اقدام جدی فراخواند. اما این شروع یک درگیری بود که در نهایت به نفع انقلابیون تمام شد.
این بزرگترین لطمه به امریکایی ها بود که همچنان به ارتش دل بسته بودند. گزارش هایی که از تهران می رسید بسیار نگران کننده بود. ژنرال گاست که پس از رفتن هایزر مسئولیت تماس با سران ارتش را داشت چنان در اطاق خود گیر افتاده بود که حتی نمی توانست یک قدم بیرون بگذارد. (ص 238).
در این وقت با این که سران ارتش در جلسه ای تصمیم به دفاع از دولت بختیار گرفتند اما اوج گرفتن درگیری ها اوضاع را از دست آنان خارج کرد و زمانی که دریافتند قادر به انجام هیچ نوع ابتکار عملی نیستند اعلان بی طرفی کردند. این دیگر هیچ فضیلتی برای آنان نبود بلکه پذیرش یک شکست بود.
اکنون امریکایی ها فقط در اندیشه حفظ نیروهای امریکایی بودند که در ایران باقی مانده بودند. دیگر کسی برای دولت آینده ایران نمی توانست درست بیندیشد. آنان می بایست صبر می کردند تا ببینند اوضاع چگونه پیش خواهد رفت. در واقع آنان دریافته بودند که امریکا قادر به کوچکترین تأثیر گذاری در روند تحولات موجود ایران نیست.
برژینسکی همچنان می غرید و از انجام کودتا توسط ارتش سخن می گفت و از آن حمایت می کرد. این در حالی بودکه دیگر اعضای جلسه مخالف با این نظر بودند و برژینسکی هم مجبور به پذیرش این نظر شد که امکان اعتماد به ارتش ایران برای کودتا وجود ندارد.
گری سیک می نویسد: در هر حال، یازدهم فوریه، آخرین روز حیات شاهنشاهی در ایران بود. در آن روز ارتش ایران پای خود را از ماجرا کنارکشید و دولت بختیار را بدون حامی رها کرد. بدین ترتیب، آیت الله خمینی یکه تاز عرصه و پیروزمند میدان گردید.
کلنل تام شفر، آخرین وابسته نظامی ایران، پس از این تحولات این گزارش کوتاه را برای واشنگتن فرستاد:
ارتش تسلیم شد، آیت الله خمینی برنده شد و نظم موجود فرو ریخت. (ص 240).

 


منبع: خبرگزاری / فارس Û±Û³Û¸Û¶/Û±Û±/Û±Û·

چاپ                       ارسال براي دوست

نظرات كاربران
نام

ايميل
نظر

 

مسئولیت محتوا و مواضع مندرج در مقالات بر عهده نویسندگان بوده و درج آنها در این پایگاه به مفهوم تأیید آن نمی باشد. Copyright © second-revolution.ir, All Rights Reserved