‌درواقع بايد Ú¯Ùت اولين ديدار رسمي مقام‌هاي بلندپايه جمهوري اسلا‌مي ايران با ايالا‌ت متØده چند ماه پس از وقوع انقلا‌ب 57 در الجزيره رخ داد. در اول نوامبر 1979 مهدي بازرگان نخست‌وزير ايران كه در صدر هياتي همراه با ابراهيم يزدي وزير امورخارجه Ùˆ مصطÙÙŠ چمران وزير دÙاع براي شركت در بيست Ùˆ پنجمين سالگرد انقلا‌ب الجزاير در پايتخت آن به سر مي‌بردند با زبيگنيو برژينسكي مشاور امنيت ملي كاخ سÙيد در هتل Ù…ØÙ„ اقامت خود ديدار كردند.
اين ديدار اولين Ùˆ رسمي‌ترين ديدار نمايندگان انقلا‌ب ايران با نمايندگان ايالا‌ت متØده بود. از اين ديدار هرگز خبري دقيق، جزئي Ùˆ Ù…Ø´Ø±ÙˆØ Ù…Ù†ØªØ´Ø± نشد. نمايندگان ايران هم كه در اين ديدار Øضور داشتند همچون طر٠آمريكايي هرگز سخني دقيق Ù†Ú¯Ùتند Ùˆ تنها آن را ديداري معمولي Ùˆ ديپلماتيك برشمردند كه بيش از چند دقيقه طول نكشيد. اما دقت در زمان وقوع اين ديدار مي‌تواند ابعاد آن را براي بررسي مهم سازد. از طر٠آمريكايي هنوز برژينسكي زنده است Ùˆ در اين سو ابراهيم يزدي كه در Ú¯Ùت‌وگو‌ها Øضور داشت يقينا سخناني قابل اعتنا خواهد داشت.
اما در آن مقطع هر يك از دو كشور عاملي Ù…Øرك براي اين Ú¯Ùت‌وگو Ùˆ نزديكي داشتند. دو كشور نياز داشتند كه دركي از برداشت‌ها Ùˆ خواست‌هاي يكديگر داشته باشند Ùˆ به ويژه نياز داشتند كه به اولويت‌هاي جديد مناÙع ملي يكديگر در نظام جديد بي‌شاه پي برند.
Øقيقت اين است كه كارتر رئيس‌جمهور ايالا‌ت متØده Ùˆ ديگر دستگاه‌هاي آمريكا ديگر تمايلي به اطلا‌عات ارسالي سازمان سيا از تهران از خود نشان نمي‌دادند. تمام اين اطلا‌عات كه با گزارش‌هاي وزارت امورخارجه در تعارض قرار داشت از دو سال قبل به اين سو غلط از آب در آمده بود. مدتي پيش از اين نيز ويليام سوليوان، سÙير ايالا‌ت متØده در تهران تهديد به استعÙا كرده بود. علت او براي اين استعÙا بي‌توجهي كاخ سÙيد به گزارش‌هاي سÙارت در تهران بود. تاريخ نشان مي‌دهد كه تمام آن گزارش‌ها درست Ùˆ به‌موقع بود. هر چند يك سال قبل از ديدار بازرگان Ùˆ برژينسكي نيز كارتر تØت تاثير اعتراض سوليوان، كه در نهايت در آوريل 1979 استعÙا داد، دستور تجديد نظر در اطلا‌عات را داده بود. در اين مساله بيش از همه سيا اطلا‌عات خام Ùˆ بي‌ارزشي را ارائه داده بود كه بعدها <سندرز> معاون وزارت امور خارجه نيز بر آن تاكيد كرد.
از اين رو ايالا‌ت متØده انگيزه Ùˆ علت كاÙÙŠ براي ديدار بين دو مقام بلندپايه آمريكا Ùˆ انقلا‌ب ايران را داشت.
از اين سو اما مهدي بازرگان انگيزه‌اي ديگر داشت. ارتباطات بين ايران Ùˆ ايالا‌ت متØده بسيار كند شده بود Ùˆ نخست‌وزير ايران ميل داشت دليل اصلي سياسي يا اقتصادي آن را از زبان برژينسكي، كه از جمله طرÙداران بانÙوذ شاه در كاخ سÙيد بود؛ بشنود. هر چند كه Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ درخواست براي انجام اين ديدار از سوي برژينسكي صورت گرÙته بود. اما به هر Øال برژينسكي بدون پرسش از كاخ سÙيد Øتي در صورت در خواست نخست‌وزير ايران هم نمي‌توانست با دعوت او براي ديدار Ùˆ Ú¯Ùت‌وگو مواÙقت كند.
نخست‌وزير ايران در آن دوران خواستار ادامه مبادله بازرگاني با ايالا‌ت متØده بود. از نظر او Øداقل براي ØÙظ بازسازي ارتش Ùˆ به ويژه براي تهيه ملزومات ادوات عمدتا آمريكايي ارتش رابطه با آمريكا ضروري بود. اما در عين Øال دولت موقت با ØÙظ ادامه رابطه با آمريكا تلا‌ش داشت كه Øضور نظامي ايالا‌ت متØده در ايران را كاهش دهد. در چنين شرايطي بود كه برژينسكي Ùˆ بازرگان با هم ديدار كردند تا براي درك متقابلي كه در سايه‌هاي ناپيداي واشنگتن Ùˆ تهران وجود داشت براي يكديگر تصويري ترسيم كنند.
ما هنوز انعكاس اين تصوير در تهران Ùˆ واشنگتن به درستي صورت نگرÙته بود كه منتقدين دولت موقت كه با تÙكري متعارض، بازرگان را به جرم ليبراليسم تكÙير مي‌كردند همه‌چيز را به هم ريختند. سه روز پس از اين ديدار سÙارت ايالا‌ت متØده آمريكا در تهران اشغال شد تا بدين ترتيب آنان كه گمان مي‌كردند بازرگان با برژينسكي تواÙÙ‚ كرده است كه در براي آمريكا همچنان روي همان پاشنه‌اي بچرخد كه در زمان شاه مي‌چرخيد در كار خود ناكام بمانند. در Øالي كه در اين ديدار چند دقيقه‌اي نه قول Ùˆ قراري گذاشته شد Ùˆ نه تواÙقي امضا شد. بنابراين آنان تصوري وهم‌آلود داشتند. از اين رو پيرمرد براي پنجمين‌بار استعÙا داد.
بسياري شايد گمان كنند جوانان انقلا‌بي با اين عمل عمليات بزرگي كرده Ùˆ شاه‌ماهي صيد كرده‌اند يا به Ø§ØµØ·Ù„Ø§â€ŒØ Ø¨Ø§Ø²Ø±Ú¯Ø§Ù† آمريكايي را از گردونه به در كردند! اما بازخواني مذاكرات الجزاير اثبات مي‌كند كه بيش از همه درايت مهدي بازرگان مي‌توانست اين نتيجه را به برد-برد منتهي كند.
او كه بر اساس منابع قابل اتكاي تاريخي، به دعوت برژينسكي براي Ú¯Ùت‌وگو پاسخ مثبت داده بود، بعدها پس از كنار رÙتن از قدرت شاهد Ú¯Ùت‌وگوهايي شد كه شايد بر زمينه همان ديدار اول پا گرÙت اما هرگز در آن Øد نبود.
ابتكار برژينسكي سپس با Øضور اÙراد ديگري در گروه ايراني Ùˆ با ميانجيگري الجزاير به كار خود ادامه داد تا اينكه هواپيماي الجزايري كه Ùانتوم‌هاي ايراني آن را اسكورت مي‌كردند Ùˆ Øامل ديپلمات‌ها Ùˆ كاركنان سÙارت آمريكا در تهران بود پس از 444 روز از Ùضاي ايران خارج شد Ùˆ اين تنها دو ساعت پس از انتقال رسمي قدرت از كارتر به ريگان بود. هنوز كسي نمي‌داند چرا انقلا‌ب ايران چنان با كارتر تسويه Øساب كرد.
اما قراردادي كه در نتيجه اين Ú¯Ùت‌وگو امضا شد هرگز كاملا‌ اجرايي نشد. در ايران بسياري را گمان بر اين است كه تنها ايالا‌ت متØده در اين زمينه كوتاهي كرد. اما Øقيقت ماجرا شايد چيز ديگري است. <وارن كريستوÙر> از سوي آمريكا Ùˆ <نوبري> Ùˆ <بهزاد نبوي> از سوي ايران در اين Ú¯Ùت‌وگوها Øضور داشتند.
اساسا Ú¯Ùت‌وگوي بازرگان با برژينسكي با Ú¯Ùت‌وگوهاي بعدي هيات ايراني Ùˆ آمريكايي در الجزاير تÙاوت دارد. بازرگان Ùˆ برژينسكي دنبال تصويري جديد Ùˆ پالس‌هايي براي بازسازي روابط دو كشور برپايه مناÙع ملي بودند. هيچ وقت كسي مدعي نشد كه بازرگان به برژينسكي در آن جلسه قولي داده است. اما پس از آن هر آنچه در الجزاير اتÙاق اÙتاد Ùˆ در آن زمان ديگر بازرگان نيز بركنار شده بود، جنبه مذاكره Ùˆ معامله داشت؛ معامله بر سر گروگان‌ها. آناني كه مي‌خواستند بازرگان را با اشغال سÙارت آمريكا در بن‌بست گرÙتار كرده Ùˆ Øيثيت سياسي او را از بين ببرند در نهايت خود درگير بازي الجزاير شدند. طر٠آمريكايي با هيات جديد راØت‌تر مي‌توانست كنار بيايد اما مدت زماني طول كشيد تا زبان طر٠ايراني را بياموزد Ùˆ وقتي هم كه آموخت چنان مسير را به پيش برد كه تا امروز هيچ گزارش دقيقي از آن مذاكرات در جايي منعكس نشده است. سرانجام اين مذاكرات منجر به صدور بيانيه الجزاير در سال 1980 شد كه اولين دستاوردش آزادي گروگان‌ها بود.
اما آخرين‌بار در زمان مجلس Ù‡Ùتم بØث‌هايي در اين زمينه Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯. بر اساس Ú¯Ùته نمايندگان دوره Ù‡Ùتم گزارشي براي قرائت در صØÙ† علني مجلس آماده شد كه مي‌توانست دست برخي اÙراد را در خيانت! به كشور آشكار كند. اما اين گزارش هرگز در آن شكلي كه در ابتدا نوشته شده بود قرائت نشد. اما روي ميز تاريخ همچنان قرار دارد. Ú¯Ùته مي‌شود از جمله نكاتي كه در اين گزارش آمده است يكي اين مساله است كه امضاي طر٠آمريكايي زير برگه قراردادي، كه در دست ايران است، نقص دارد.
اما گزارشي كه با Øذ٠بسياري از موارد Ù…Øرمانه سرانجام در خردادماه گذشته در زمان مجلس Ù‡Ùتم قرائت شد نيز Øاوي نكات ويژه‌اي است كه اهمال‌كاري هيات ايراني را اثبات كرده Ùˆ سوالا‌تي اساسي Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÙŠâ€ŒÙƒÙ†Ø¯. اين گزارش علا‌وه بر انتقاد به دولت موقت Øتي انتقادات تلويØÙŠ را درباره دولت‌هاي بعدي وارد كرده است. اين گزارش نتيجه گرÙته است كه ايران آنگونه كه بايد Ùˆ شايد به Øقش نرسيده است. از ديدگاه هيات تØقيق Ùˆ تÙØص دولت‌هاي وقت در عدم استيÙاي Øقوق ايران مقصر شناخته شده‌اند.
از جمله سوالا‌تي كه هيات تØقيق Ùˆ تÙØص از بيانيه الجزاير Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÙŠâ€ŒÙƒÙ†Ø¯ اين است كه <با توجه به Ù…Øرز بودن موÙقيت ايران در پرونده، چرا به جاي تمكين كردن به راي داوري كه بتواند در آينده به‌عنوان يك رويه به آن استناد كرد، پرونده با مصالØÙ‡ خاتمه ياÙت؟> يا <با توجه به اينكه مطابق اصل 139 قانون اساسي كه هر گونه ØµÙ„Ø Ø¯Ø¹Ø§ÙˆÙŠ راجع به اموال عمومي Ùˆ دولتي يا ارجاع آن به داوري در مواردي كه طر٠دعوا خارجي باشد، بايد به تصويب مجلس شوراي اسلا‌مي برسد. چرا براي مصالØÙ‡ درخواست مجوز نشده است؟ اصولا‌ اين تخل٠آشكار را Ú†Ù‡ كسي بايد پاسخگو باشد؟>
Ùˆ اين بود سرانجام بارقه‌هاي نوامبر وقتي كه بازرگان با برژينسكي ديدار مي‌كرد Ùˆ زماني كه ديگران اين Ú¯Ùت‌وگو‌ها را به مسير ديگري انداختند Ùˆ گرداب شد.