بازنگري واقعه 13 آبان 1343
سيزدهم آبان 1343 روز تبعيد امام خميني به تركيه است. يك سال Ùˆ نيم پيش از اين تاريخ، امام خميني در پي سخنراني شديداللØني عليه رژيم شاه، شبانه در قم دستگير Ùˆ به تهران منتقل شدند كه اين واقعه قيام تاريخي 15 خرداد 1342 را در پي داشت. امام خميني پس از تØمل مدتي Øبس Ùˆ Øصر، پس از آزادي در 18 Ùروردين 1343ØŒ به قم بازگشته مخالÙتها Ùˆ اعتراضات خود عليه سياستهاي دولت وقت را از سر گرÙتند. يكي از مهم‌ترين مصوبات مجلس در 1343 Ø´ را مي‌توان لايØÙ‡ كاپيتولاسيون دانست. اين قانون به كليه مستشاران نظامي امريكا در ايران مصونيت قضايي مي‌داد Ùˆ در واقع Øقي بود كه به اتباع امريكايي ساكن ايران داده شد تا در صورت ارتكاب جرم، نه در Ù…Øاكم Ùˆ دادگاههاي ايران بلكه در امريكا Ù…Øاكمه شوند. اين امتياز نخستين بار پس از شكست ايران در جنگهاي طولاني با روسيه تزاري، در عهدنامه تركمانچاي به ايران تØميل شد. پس از آن انگلستان Ùˆ ديگر كشورهاي اروپايي نيز خواستار چنين امتيازي شده هر يك به طريقي به آن دست ياÙتند. پس از كودتاي سوم اسÙند 1299ØŒ با امضاي عهدنامه مودت Ùˆ دوستي بين ايران Ùˆ شوروي، اين امتياز لغو Ùˆ پس از آن در 1307 Ø´ØŒ كليه اين قراردادها با كشورهاي اروپايي، باطل Ùˆ ملغي گرديد. پس از كودتاي 28 مرداد 1332 Ùˆ تقاضاي روزاÙزون ايران از امريكا در زمينه تجهيزات نظامي، بر شمار مستشاران امريكايي در ايران نيز اÙزوده شد. نخستين بار در اسÙند 1340ØŒ سÙير وقت امريكا از دولت علي اميني، تلويØاً خواستار چنين امتيازي شد، اما اميني كه به تبعات چنين امتيازي واق٠بود، آن را مسكوت گذارد. دولت اسدالله علم در مهر 1342 اين مسئله را بررسي Ùˆ در 26 آبان همان سال، اين لايØÙ‡ را به مجلس سنا تØويل داد. Øسنعلي منصور كه در 17 اسÙند 1342 به نخست‌وزيري منصوب شده بود، اين لايØÙ‡ را پي‌گيري كرد Ùˆ سرانجام سناتورها در جلسه روز 3 مرداد 1343 Ùˆ در اواخر شب اين لايØÙ‡ را بررسي Ùˆ به تصويب رساندند. مجلس شوراي ملي نيز در 21 مهر 1343 در نشستي پر سر Ùˆ صدا به اين لايØÙ‡ رأي مواÙÙ‚ داد. با تصويب اين لايØه، اعتراضات امام خميني به سياستهاي دولت وقت، شديدتر شد. ايشان در 4 آبان 1343 در سالروز تولد شاه، اعلاميه‌اي صادر Ùˆ نطق شديداللØني ايراد Ùرمودند. امام خميني در آغاز سخنراني با ابراز تأس٠از تصويب‌نامه مجلس Ùرمود: «من تأثرات قلبي خودم را نمي‌توانم اظهار كنم. قلب من در Ùشار است... با تأثرات قلبي روزشماري مي‌كنم كه Ú†Ù‡ وقت مرگ پيش بيايد. ايران ديگر عيد ندارد، عيد ايران را عزا كرده‌اند... استقلال ما را Ùروختند Ùˆ باز هم چراغاني كردند. پاي‌كوبي كردند... عزت ما پاي‌كوب شد، عظمت ايران از بين رÙت، عظمت ارتش ايران را پاي‌كوب كردند.» سپس به ØªØ´Ø±ÙŠØ Ù‚Ø§Ù†ÙˆÙ† پرداخته به علماي اسلام اعلام خطر نمودند: «تمام مستشاران نظامي امريكا با خانواده‌شان، با كارمندهاي Ùني‌شان، با خدمة‌شان، با هر كس كه بستگي به اينها دارد، اينها از هر جنايتي كه در ايران بكنند، مصون هستند،‌ اگر يك آشپز امريكايي، مرجع تقليد شما را در وسط بازار ترور كند، زير پا منكوب كند، پليس ايران ØÙ‚ ندارد جلو او را بگيرد، دادگاههاي ايران ØÙ‚ ندارند Ù…Øاكمه كنند، بازپرسي كنند، بايد برود امريكا، آنجا در امريكا اربابها تكلي٠را معين كنند... ملت ايران را از سگهاي امريكا پست‌تر كردند... هيچ‌كس ØÙ‚ تعرض ندارد. چرا؟ براي اينكه مي‌خواستند وام بگيرند از امريكا... آقا من اعلام خطر مي‌كنم. اي ارتش ايران من اعلام خطر مي‌كنم، اي سياسيون ايران من اعلام خطر مي‌كنم. اي بازرگانان ايران من اعلام خطر مي‌كنم. اي علماي ايران، اي مراجع اسلام من اعلام خطر مي‌كنم. اي Ùضلا اي طلاب اي مراجع، اي آقايان، اي نجÙØŒ اي قم، اي مشهد، اي تهران، اي شيراز من اعلام خطر مي‌كنم.»در بخش ديگري از سخنان امام خميني، در اعتراض به سكوت عليه وضعيت موجود آمده است: «آن آقاياني كه مي‌گويند بايد Ø®ÙÙ‡ شد، اينجا هم بايد Ø®ÙÙ‡ شد؟ اينجا هم Ø®ÙÙ‡ بشويم؟ ما را بÙروشند Ùˆ Ø®ÙÙ‡ بشويم؟ قرآن ما را بÙروشند Ùˆ Ø®ÙÙ‡ بشويم؟ والله گناهكار است كسي كه داد نزند...»امام خميني آن‌گاه ارتشيان را مورد خطاب قرار داده Ùرمودند: «ارتش هم بداند، يكي‌تان را بعد از ديگري كنار مي‌گذارند. ديگر براي شما آبرو گذاشتند؟ براي نظام شما آبرو گذاشتند كه يك سرباز امريكايي بر يك ارتشبد ما مقدم است؟ يك آشپز امريكايي بر يك ارتشبد ما مقدم شد در ايران؟ ديگر براي شما آبرو باقي ماند؟ اگر من بودم استعÙا مي‌كردم. اگر من نظامي بودم استعÙا مي‌كردم. من اين ننگ را قبول نمي‌كردم. اگر من وكيل مجلس بودم استعÙا مي‌كردم.» امام خميني همچنين در اعلاميه‌اي كه در همان روز صادر نمودند، مجلسين ايران را به دليل تصويب چنين لايØه‌اي ØªÙ‚Ø¨ÙŠØ ÙƒØ±Ø¯Ù†Ø¯ Ùˆ آن را مخال٠اسلام Ùˆ قرآن خواندند Ùˆ ضمن ØªØ´Ø±ÙŠØ Ø¯Ø®Ø§Ù„Øª دول بيگانه در امور داخلي ايران، مخالÙت عليه چنين لايØه‌اي را به كليه اقشار جامعه تكلي٠نمودند. در پي اين اعتراضات، Øسنعلي منصور، نخست‌وزير وقت، مجبور به توضيØاتي پيرامون اين لايØÙ‡ شد. وي در مجلس سنا اذعان داشت كه اين لايØÙ‡ در تمامي موارد اجرا نخواهد شد. امام خميني در پي سخنراني شديد خود، سرانجام در نيمه‌شب 13 آبان 1343 دستگير Ùˆ به تركيه تبعيد شد. بنا به خاطرات ارتشبد Øسين Ùردوست، شب پيش از تبعيد امام خميني، Øسنعلي منصور با شاه ديدار Ùˆ خواستار تبعيد امام خميني شد. شاه نيز طي تماسي تلÙني دستور تبعيد را به Øسن پاكروان، رئيس وقت ساواك، صادر كرد. در نيمه شب 13 آبان، سرهنگ Ù…Øمدجواد مولوي رئيس ساواك تهران به همراه تعدادي از كماندوها Ùˆ نيروهاي هوابرد، به منزل امام خميني در قم Øمله كردند؛ پس از شكستن در منزل Ùˆ ضرب Ùˆ شتم خادمين، ايشان را دستگير Ùˆ به تهران منتقل كردند. همان شب، امام خميني با يك هواپيماي اختصاصي به همراه يكي از مقامات امنيتي به نام سرهنگ امير اÙضلي، رئيس بخش امور اجتماعي ساواك تهران به تركيه تبعيد شد. ساعاتي بعد ساواك با انتشار اعلاميه‌اي در جرايد، خبر تبعيد امام خميني را منتشر ساخت: «طبق اطلاعات موثق Ùˆ شواهد Ùˆ دلايل كاÙÙŠØŒ چون رويه‌ آقاي خميني Ùˆ تØريكات مشاراليه بر عليه مناÙع ملت Ùˆ امنيت Ùˆ استقلال Ùˆ تماميت ارضي كشور تشخيص داده شد، لذا در تاريخ 13 آبان 1343 از ايران تبعيد گرديدند.» ساواك همچنين سيد مصطÙÙŠ خميني Ùرزند امام را نيز در همان روز Ùˆ در Øالي كه در منزل آيت‌الله سيد شهاب‌الدين مرعشي نجÙÙŠ به سر مي‌برد دستگير Ùˆ در زندان قزل‌قلعه تهران زنداني نمود. تبعيد امام خميني بازتاب وسيعي ياÙت. بازار بيشتر شهرها به Øال تعطيل درآمد Ùˆ علما نيز در مخالÙت با تبعيد امام خميني، Øوزه‌هاي علميه تهران، قم Ùˆ مشهد را تعطيل Ùˆ اعلاميه‌هايي منتشر كردند. مردم براي آزادي امام خميني دست به دامان مراجع شدند Ùˆ سيل تلگرا٠مردمي به قم سرازير شد. امام خميني ابتدا به آنكارا رÙتند Ùˆ در 21 آبان با تصميم مقامات دولتي تركيه به شهر بورسا در 460 كيلومتري غرب آنكارا، نزديك درياي مرمره منتقل گرديدند. تبعيد امام خميني، اØساسات مردمي را عليه Øسنعلي منصور برانگيخت. سرانجام Ù…Øمد بخارايي يكي از اعضاي هيئتهاي مؤتلÙÙ‡ اسلامي، در اول بهمن 1343 در برابر در ورودي مجلس شوراي ملي، منصور را هد٠گلوله قرار داد. وي در اثر جراØات وارده در ششم بهمن درگذشت Ùˆ امير عباس هويدا در سمت نخست‌وزيري قرار گرÙت. امام خميني 11 ماه در تركيه به Øال تبعيد به سر برد. در مهر 1344 به نج٠اشر٠منتقل گرديد Ùˆ از آنجا مبارزات مردمي عليه Øكومت پهلوي را رهبري نمود.
منبع: دايرة المعار٠انقلاب اسلامي، سوره، Øوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي، 1389ØŒ ج 2ØŒ ص 320 Ùˆ 321.