چكيده
سيزدهم آبان 1358 نماد استكبارستيزي Ùˆ عدم پذيرش سلطه از سوي مردم ايران Ùˆ رهبران انقلاب به شمار مي‌آيد. اين روز به عنوان نماد شكست امپرياليسم Ùˆ سلطه بيگانگان Ùˆ استعمارگران Ù…Øسوب مي‌شود. به همين دليل از سوي امام اين روز به عنوان «انقلاب دوم» نامگذاري شد. از آن تاريخ واژگان Ùˆ Ù…Ùاهيمي از جمله «استكبارستيزي»، «مرگ بر آمريكا» Ùˆ... در ادبيات سياسي ايران رايج شد. رويداد سيزدهم آبان 1358 Ùˆ به طور كلي استكبارستيزي مردم ايران نشأت گرÙته از نوع روابط كشوري استعمارگر به خصوص آمريكا با ايران در طول دو سده گذشته مي‌باشد. به عبارت ديگر استكبارستيزي مردم ايران عليه كشورهاي امپرياليستي به خصوص آمريكا در واكنش به روابط تاريخي اين كشورها با ايران، نوع روابط آمريكا با نظام پهلوي، سياست آمريكا در قبال انقلاب اسلامي، ادامه سياست‌هاي خصمانه آمريكا عليه جمهوري اسلامي، ماهيت ديني انقلاب اسلامي Ùˆ... مي‌باشد.
مقدمه
بدون شك سيزدهم آبان يكي از مهم‌ترين Ùˆ سرنوشت‌سازترين روزهاي انقلاب اسلامي Ùˆ تاريخ معاصر به شمار مي‌آيد. اين روز بيانگر شكست هژموني Ùˆ هيمنه آمريكا Ø¯Ø±Ø³Ø·Ø Ø¬Ù‡Ø§Ù†ÙŠØŒ تØقق عيني عدم پذيرش هرگونه استعمارگري Ùˆ سلطه‌گري از سوي ايران Ùˆ نماد روابط خارجي نوين ايران است. با توجه به اهميت اين Øادثه بود كه امام ضمن تأييد تسخير سÙارت آمريكا از سوي دانشجويان از آن به عنوان «انقلاب دوم» ياد كردند. به عبارت ديگر اگر 22 بهمن 1357 روز پيروزي بر استبداد بود، روز سيزدهم آبان به Ù…Ùهوم روز غلبه بر امپرياليسم Ùˆ استعمار قلمداد شد. از آن تاريخ به بعد Ù…Ùاهيم Ùˆ واژگان نويني در ادبيات سياسي ايرانيان همچون «مرگ بر آمريكا»، «استكبارستيزي»، «شيطان بزرگ» رايج شد. به عبارت ديگر اين Øادثه زبان سياسي ايرانيان را دچار تغيير Ùˆ تØول كرد. اما سئوال اساسي در اين ارتباط اين بوده Ùˆ هست كه بسترها Ùˆ خاستگاه‌هاي استكبارستيزي ايرانيان نسبت به آمريكا در Ú†Ù‡ مسائلي نهÙته است؟ Ùˆ شعار «مرگ بر آمريكا» بيانگر Ú†Ù‡ موضوعات Ùˆ مسائلي از سوي ايرانيان مي‌باشد؟ زمينه‌هاي دشمني Ùˆ Ù†Ùرت ايرانيان از ايالات متØده آمريكا با توجه به كدام تØولات تاريخي Ùˆ وقوع انقلاب اسلامي تكوين ياÙته است؟ Ùˆ سئوال آخر Ùˆ اساسي اين كه تسخير لانه جاسوسي آمريكا واكنشي به كدام سياست‌ها Ùˆ اقدامات آمريكا بود؟ اين نوشتار به دنبال پاسخ به چنين سئوالاتي مي‌باشد.
بررسي تاريخي روابط ايران و آمريكا
براي درك درست Ùˆ دقيق Ù†Ùرت مردم ايران نسبت به آمريكا بايد به تاريخ روابط اين كشور با ايران پرداخت. به طور كلي در يك نگاه مي‌توان روابط دو كشور ايران Ùˆ آمريكا را به چهار دوره تقسيم كرد:
1. شروع (1262 ه†ش) تا 1320؛ دوره سياست انزواگرايي آمريكا يا سلطه دكترين مونروئه بر سياست خارجي آمريكا.
2. 1320 تا 1332Ø› Ù†Ùوذ پنهان آمريكا در ايران.
3. 1332 تا 1357Ø› ايجاد يك Øكومت سلطه‌پذير در ايران Ùˆ يا Øاكميت آمريكا بر سياست‌هاي داخلي Ùˆ خارجي ايران.
4. 1357 تاكنون؛ روابط سرد و خصمانه بين دو كشور.
1. شروع 1262 ه†ش تا 1320
سياست خارجي هر كشوري بر مبناي مناÙع ملي آن صورت مي‌گيرد. به عبارتي، ستاره راهنماي سياست خارجي هر كشوري مناÙع ملي است Ùˆ به همين دليل هم كشورها در سياست خارجي نه دوست دائمي دارند نه دشمن دائمي. روابط ايران Ùˆ آمريكا در طول تاريخ Ùراز Ùˆ نشيب‌هاي بسيار زيادي داشته است. گرچه در سال 1262ØŒ اولين نمايندة سياسي آمريكا وارد تهران شد، با اين وجود شروع روابط دو كشور به گونه‌اي بود كه آمريكا اهميت چنداني به مناطق ديگر جهان به جز قاره آمريكا نمي‌داد Ùˆ به همين دليل روابط دو كشور از ابتدا تا سال 1320 اهميت چنداني نداشت. ولي روابط غيردولتي از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. در اين دوره هيأت‌هاي اقتصادي آمريكايي بنا به درخواست ايران براي بهبود وضعيت اقتصادي وارد كشور شدند، ليكن نتيجه عملكرد آن‌ها مطلوب نبود؛ چرا كه با كارشكني‌هاي عوامل داخلي Ùˆ خارجي از جمله روسيه Ùˆ انگلستان مواجه شدند.
از طرÙÙŠ گروههاي تبشيري آمريكايي براي ترويج مذهب پروتستان به ايران آمدند كه نتوانستند موÙÙ‚ باشند. اما گروه‌هاي آموزشي Ùˆ پزشكي آمريكائيان، خدماتي به ايرانيان ارائه كردند كه همين ارائه خدمات باعث شد نگرش ايرانيان نسبت به آمريكا متÙاوت از كشورهاي استعماري همانند انگلستان Ùˆ روسيه باشد. مردم ايران تصور مي‌كردند كه اين گروه‌ها Ùرستاده دولت آمريكا هستند. البته عامل اصلي نگرش متÙاوت ايرانيان نسبت به آمريكا، سياست‌هاي استعماري Ùˆ سلطه‌طلبانه كشورهاي روسيه Ùˆ انگلستان در ايران بود. نكته ديگر در زمينه اين هيأت‌ها اين است كه آنها نگرشي منÙÙŠ نسبت به اسلام Ùˆ به خصوص مذهب تشيع داشتند. اين مسئله در خاطرات آنها كاملاً مشهود است Ùˆ با همين نگرش‌ها Ùˆ طرز تÙكرات به آمريكا بازمي‌گشتند Ùˆ نظريات خود را در مورد ايرانيان براي مردم آمريكا بيان مي‌نمودند. بنابراين شكل‌گيري روابط دو كشور بيشتر به صورت غيررسمي بوده است.
2-1320 تا 1332؛ مداخلات پنهاني آمريكا در امور ايران
جنگ جهاني دوم تغييرات اساسي در عرصة جهان به وجود آورد، به گونه‌اي كه مي‌توان Ú¯Ùت روابط بين‌الملل Ùˆ سياست خارجي همه كشورها تغيير اساسي ياÙت. اين جنگ باعث اÙول قدرت كشورهاي استعمارگر از جمله Ùرانسه Ùˆ انگلستان شد Ùˆ دو ابرقدرت جديد يعني ايالات متØدة آمريكا Ùˆ شوروي در عرصه جهاني پديد آمدند كه در Øقيقت اين كشورها جايگزين قدرت‌هاي پيشين جهاني شدند Ùˆ جهان دو قطبي يعني دو بلوك غرب Ùˆ شرق به وجود آمد كه در اين جهان جديد يا در Øقيقت تقسيم‌بندي نوين از قدرت‌هاي جهاني سياست‌هاي خارجي همة كشورها دگرگون شد. Ù†Ùت بيش از گذشته اهميت ياÙت Ùˆ در نتيجه كشورهاي داراي Ù†Ùت عرصه تاخت Ùˆ تاز كشورهاي صنعتي قرار گرÙتند. همچنين مسئله گسترش كمونيسم يا جلوگيري از گسترش آن تأثير بسيار زيادي بر سياست خارجي همه كشورها به خصوص شوروي Ùˆ آمريكا بر جاي گذاشت Ùˆ بالطبع كشورهايي كه در همسايگي شوروي يعني بزرگترين كشور كمونيست جهان بودند بيش از ساير كشورها تØت‌تأثير مسائل بين‌المللي قرار گرÙتند. از طر٠ديگر ايجاد رژيم صهيونيستي تأثير بسيار زيادي بر سياست خارجي آمريكا در خاورميانه بر جاي گذاشت Ùˆ با توجه به اين تغييرات، آمريكا سياست پيشين خود را كنار گذاشته Ùˆ وارد عرصه نظام بين‌الملل شد. در نتيجه اين تØولات، روابط دو كشور ايران Ùˆ آمريكا گسترش ياÙت Ùˆ مداخلات آمريكا در ايران بسيار زياد شد، البته برخي از اين مداخلات به صورت پنهاني بود. برخي از تØليل‌گران اعتقاد دارند كه آمريكا در همين دوره اعتقاد به Øكومت Ùردي در ايران داشته است. چرا كه مناÙع اين كشور در ايران Ùˆ منطقه چنين چيزي را اقتضا مي‌كرده است. با اين Øال روابط دو كشور در اين دوره در Ø³Ø·Ø Ø¨Ø§Ù„Ø§ÙŠÙŠ نبود، اما در اين برهه زماني Øوادثي در ايران رخ داد كه با توجه به جهت‌گيري آمريكا نسبت به اين Øوادث نگرش اوليه ايرانيان نسبت به آمريكا تداوم ياÙت، اين موضوع در خصوص مسئله آذربايجان Ùˆ دÙاع آمريكا از ايران كاملاً هويدا بود. به تدريج كه جهان دچار تغييرات شده Ùˆ آمريكا نيز دخالت خود را در ايران اÙزون‌تر نمود، نگرش منÙÙŠ ايرانيان به آمريكا اÙزايش ياÙت. 28 مرداد 1332 نشانة آشكاري از دخالت آمريكا در امور ايران بود كه بعد از اين، تاريخ روابط دوكشور تغييري اساسي ياÙت.
3. روابط ايران و آمريكا از 1332 تا 1357
با رخداد كودتاي 28 مرداد 1332 روابط دو كشور ايران Ùˆ آمريكا كاملاً تغيير كرد. آمريكا با اين اقدام در Øقيقت نگرش مردم ايران نسبت به خود را تغيير داد. آمريكا با انجام اين كودتا موجب سرنگوني Øكومت ملي در ايران شده Ùˆ يك Øكومت ديكتاتوري را در ايران به وجود آورد Ùˆ تا سال 1357 نيز به طور همه‌جانبه از آن Øمايت كرد. در Øقيقت آمريكا به انجام اين كودتا سلطة همه‌جانبه خود را بر ايران تثبيت كرده Ùˆ جانشين انگلستان در ايران شد. آمريكا Øكومت دست‌نشانده اي را در ايران به وجود آورد كه تا سال 1357 مجري Ùˆ ØاÙظ مناÙع سياست‌هاي اين كشور در ايران Ùˆ منطقه بود.
آمريكا در اين دوره در كليه مسائل ايران دخالت مي‌كرد Ùˆ تغييرات انجام شده در ايران مانند اصلاØات ارضي، در راستاي خواست Ùˆ مناÙع آمريكا بود. آمريكا در اين دوره قدرت نظامي Ùˆ امنيتي نظام پهلوي را اÙزايش داد Ùˆ از سياست‌هاي سركوب‌گرايانه Ùˆ استبدادي نظام پهلوي Øمايت نمود. در Øقيقت آمريكا در اين دوره در كليه امور داخلي ايران اعم از سياسي، اقتصادي، Ùرهنگي Ùˆ نظامي دخالت مي‌كرد. در اين دوره نيروهاي مخال٠نظام پهلوي با Øمايت آمريكا سركوب مي‌شدند. آمريكا با توجه به پيشبرد مناÙع ملي خود در خاورميانه Ùˆ ايران هيچ‌گونه اهميتي به مسئله دموكراسي Ùˆ جلوگيري از كاهش استبداد Ùˆ ديكتاتوري نظام پهلوي انجام نداد. بازارهاي ايران به طور همه‌جانبه‌اي در اختيار جهان غرب قرار گرÙت. روابط دو كشور آنچنان مستØكم Ùˆ نزديك بود كه آمريكا از سال 1350 به بعد بخشي از پرسنل Ùارسي زبان سÙارت خود را از ايران خارج كرد. به عبارتي، از طرÙÙŠ آمريكا آنچنان به دوام Ùˆ ثبات نظام پهلوي مطمئن بود Ùˆ از طر٠ديگر چنان درگير مسائل بين‌المللي به خصوص مسائل اعراب Ùˆ اسرائيل Ùˆ آسياي جنوب شرقي شده بود كه ديگر اهميتي براي بررسي تØولات داخلي ايران قائل نبود Ùˆ نتيجه اين غÙلت، عدم پيش‌بيني تØولات سياسي - اجتماعي Ùˆ Ùرهنگي ايران بود.
به طور كلي ايالات متØده در اين دوره هيچ‌گونه اهميتي به نيروهاي اپوزيسيون اعم از Øزبي، مذهبي Ùˆ دانشگاهي ايران نداد. به گونه‌اي كه مي‌توان Ú¯Ùت، سياست «پهلوي‌گرايي» بر سياست خارجي آمريكا Øاكم بود، Ùˆ اين مسئله از سال 1350 به بعد بسيار گسترش ياÙت. در اين دوره كارشناسان سياسي آمريكا به طور علمي Ùˆ واقع‌بينانه به بررسي تØولات ايران نپرداخته Ùˆ صرÙاً بر مبناي اطلاعاتي كه از طريق بعضي اÙراد طرÙدار نظام به آنان داده مي‌شد به بررسي وضعيت ايران مي‌پرداختند. شايان ذكر است كه همين وضعيت در خود آمريكا نيز وجود داشت. اما از 1355 به بعد، اين وضعيت تا Øدودي تغيير ياÙت. با روي كار آمدن جيمي كارتر در آمريكا سياست خارجي اين كشور نسبت به ايران در ابتدا تغييري نسبي ياÙت، ولي بعد از مدت كوتاهي سياست گذشته آمريكا مجدداً دنبال شده Ùˆ در Øقيقت با شروع تØولات انقلابي در ايران باز هم سياست آمريكا بر اساس پهلوي‌گرايي اعمال گرديد. با شروع تØولات انقلابي در ايران، آمريكا دچار سياست‌هاي دوگانه‌اي شد Ùˆ در درون دولت كارتر اختلا٠به وجود آمد. گروهي به رهبري برژينسكي مشاور امنيت ملي دولت كارتر اعتقاد داشتند كه آمريكا از نظام پهلوي Øمايت كند Ùˆ اين نظام بايد به سركوب مخالÙين بپردازد Ùˆ به عبارتي، سياست سركوب‌گرايانه را پيشنهاد مي‌نمودند. اما گروه دوم شامل كساني مثل سايروس ونس، وزير امور خارجه وقت آمريكا Ùˆ همين طور ويليام ساليوان سÙير وقت آمريكا در ايران، اعتقاد داشتند كه نظام پهلوي بايد تغييراتي در ايران به وجود آورده Ùˆ به روش مسالمت‌آميز با انقلابيون برخورد كند Ùˆ دولت آمريكا نيز نبايد از سياست‌هاي خشونت‌آميز نظام پهلوي Øمايت كند Ùˆ بايد اين نظام را وادار به ايجاد تغييراتي در ايران نمايد. اگر Ú†Ù‡ اين سياست دوگانه در دولت آمريكا ارائه شد اما در عمل نظر برژينسكي اجرا شد. به عبارتي آمريكا از سياست سركوب‌گرايانه نظام پهلوي Øمايت كرد Ùˆ Øتي Ùرستادن ژنرال هايزر در راستاي دÙاع از رژيم Ùˆ جلوگيري از تØولات انقلابي در ايران بود.
با چنين نگرشي كه آمريكا نسبت به انقلاب اسلامي داشت طبيعي بود كه رهبران انقلاب Ùˆ به طور كلي جامعه ايران يك نگرشي منÙÙŠ نسبت به آمريكا پيدا كنند Ùˆ به سياست‌ها Ùˆ اقدامات اين كشور به ديده ترديد Ùˆ سوءظن بنگرند. با وجود اين مسائل، نظام ج.ا.ا روابط خود را با آمريكا قطع نكرد؛ ولي خواهان آن شد كه اين كشور روابط جديدي را با ايران آغاز كند. بنابراين مي‌توان Ú¯Ùت كه نگرش بدبينانه ايرانيان نسبت به آمريكا نشأت گرÙته از سياست‌هاي گذشته آمريكا نسبت به ايران بوده است.
4. دلايل تأثيرگذار بر روابط خصمانه ايران و آمريكا و تسخير لانه جاسوسي
دلايل تاريخي يا بستر و خاستگاه‌هاي بلندمدت
1) سرنگوني Øكومت دموكراسي در ايران (كودتاي 28 مرداد 1332)
2) Øمايت از ديكتاتوري Ùˆ استبداد نظام پهلوي
3) استعمار اقتصادي ايران با توجه به مسئله Ù†Ùت، Ùروش تسليØات، مخالÙت با ايجاد تأسيسات Ùˆ صنايع مادر در ايران
4) Øمايت از نظام پهلوي جهت سركوب نيروي اجتماعي يا به عبارت ديگر ممانعت از شكل‌گيري Ùˆ تكوين دموكراسي در ايران
5) عدم توجه دولت آمريكا به تØولات اجتماعي ايران Ùˆ همين‌طور نيروهاي قدرتمند در ايران به خصوص مذهب Ùˆ روØانيت در ايران
6) تجهيز Ùˆ Ù…Ø³Ù„Ø ÙƒØ±Ø¯Ù† نظام پهلوي جهت سركوب مخالÙين
7) دخالت آمريكا در روند ممانعت از پيروزي انقلاب اسلامي
- Øمايت از نظام پهلوي جهت سركوب انقلابيون
- عدم ارتباط منطقي آمريكا با رهبران انقلاب به خصوص امام
دلايل كوتاه‌مدت تسخير لانه جاسوسي آمريكا
- تلاشهاي همه‌جانبه آمريكا براي سرنگوني نظام انقلابي ايران
- Øمايت از مخالÙين انقلاب Ùˆ همچنين مقامات نظام گذشته (پهلوي) به ويژه نظاميان بلندپايه Ùراري
- تلاش در جهت منزوي كردن ايران در عرصه جهاني
- ادامه روند سياست پهلوي‌گرايي آمريكا
- راه دادن شاه مخلوع به خاك آمريكا
- عدم توجه آمريكا به خواسته‌هاي دولت انقلابي ايران
- درك نادرست آمريكا از مسائل مطروØÙ‡ در انقلاب اسلامي ايران