ایران و اصل 4 ترومن
پیروزی اتØاد جماهیر شوروی بر آلمان هیتلری Ùˆ سپس پیروزی متÙقین در جنگ دوم جهانی‌، اشاعه عقاید Ú†Ù¾ اÙراطی در کشورهای اروپایی Ùˆ آسیایی را در Ù¾ÛŒ داشت. تبلیغات روسیه به نارضایتی‌های اجتماعی دامن می‌زد Ùˆ رژیمهای ضعیÙÛŒ را Ú©Ù‡ تازه از زیر بار جنگ، کمر راست کرده بودند، متزلزل می‌ساخت. خطر کمونیسم زمانی جدی‌تر شد Ú©Ù‡ این نظام Ùکری Øکومتهای تعدادی از کشورهای شرق اروپا را تغییر داد Ùˆ تا قلب این قاره پیش رÙت. کمونیسم پس از کشورهای شرقی اروپا، به Ùرانسه، ایتالیا، پرتغال Ùˆ Øتی به انگلستان نیز Ù†Ùوذ کرد. این پدیده در آسیا نیز ریشه دوانده Ùˆ پس از Ù†Ùوذ در کشورهای خاور دور از جمله ویتنام، کامبوج، لائوس Ùˆ نپال، در هندوستان Ùˆ اÙغانستان Ùˆ ایران نیز جنب Ùˆ جوش زیادی به وجود آورد. این تØرک در مورد کشورهایی Ú©Ù‡ با اتØاد جماهیر شوروی مرز مشترک داشتند، گسترده‌تر بود. گرچه Ùشار امریکا بر شوروی برای تخلیه ایران از دید بیشتر مورخان، نقطه شروع اعمال سیاست امریکا برای جلوگیری از گسترش کمونیسم در ایران به شمار می‌رود1ØŒ ولی «دکترین ترومن» آغاز سیاست برنامه‌ریزی شده ‌امریکا برای مقابله با کمونیسم Ùˆ اعمال Ù†Ùوذ در مناطق مختل٠جهان از جمله ایران Ù…Øسوب می‌شود. دکترین ترومن از اولین طرØهای امریکا برای Ùراهم آوردن زمینه‌های سلطه بر اروپا Ùˆ آسیا Ùˆ از نخستین جلوه‌های جنگ سرد بود. ترومن در 22 اسÙند 1325 Ù€ یک سال پس از شروع زمامداری Ù€ طرØÛŒ ارایه کرد Ú©Ù‡ شالوده سیاست خارجی امریکا در سالهای پس از جنگ دوم جهانی گرديد .او در این روز در جمع نمایندگان کنگره امریکا Ø·ÛŒ نطقی با اشاره به اوضاع بØراني یونان Ùˆ ترکیه Ú©Ù‡ با چپگرایان Ù…Ø³Ù„Ø Ø¯Ø±Ú¯ÛŒØ± بوده Ùˆ از بØران اقتصادی رنج می‌بردند، به لزوم Øمایت مالی از Øکومتهای این دو کشور تأکید کرد. ÙˆÛŒ همچنین خواستار بسیج امکانات امریکا در دÙاع از Øکومتهایی شد Ú©Ù‡ با گروههای Ù…Ø³Ù„Ø Ú†Ù¾Ú¯Ø±Ø§ Ùˆ کمونیست درگیر بودند وتلاش کرد از این Øمایت پلی برای ورود به عرصه سیاسی کشورهای نیازمند ساخته Ùˆ این کشورها را تØت انقیاد خود درآورد. این سخنان زمینه ساز سیاستی شد Ú©Ù‡ ترومن توانست آن را به سایر نقاط اروپا Ùˆ سپس آسیا تسری دهد. رئیس جمهور امریکا در اظهارات خود موضع امریکا را «رویارویی آزادی در برابر استبداد» وانمود کرد Ùˆ موÙÙ‚ شد تأیید نمایندگان کنگره امریکا را برای تخصیص Ùˆ ارسال 400 میلیون دلار Ú©Ù…Ú© مالی Ùˆ اعزام مستشاران نظامی امریکا به این دو کشور به دست آورد. مهمترین بخش سخنان ترومن چنین بود: «... Ú©Ù…Ú© به کشورهای آزاد به منزلة ØÙظ امنیت ایالات متØده امریکاست. برای تأمین پیشرÙت مسالمت‌آمیز ملتهای آزاد، امریکا ابتکار Ùˆ مسئولیت بزرگی را در تأسیس سازمان ملل متØد به عهده گرÙته است. این سازمان جهانی برای ØÙظ آزادی Ùˆ استقلال کشورهایی Ú©Ù‡ عضویت آن را پذیرÙته‌اند به وجود آمده است، اما باید این هدÙها را با Ú©Ù…Ú© به ملل آزاد درØÙظ نهادهای دموکراتیک Ùˆ تمامیت ارضی آنان در برابر جنبش تجاوزکاری Ú©Ù‡ قصد دارد رژیمهای خودکامه را به آنان تØمیل کند، دنبال کنیم. اکنون مسلم شده است Ú©Ù‡ رژیمهای خودکامه را از راه تجاوز مستقیم یا غیر مستقیم به ملتهای آزاد تØمیل می‌کنند Ùˆ در نتیجه اساس ØµÙ„Ø Ø¨ÛŒÙ†â€ŒØ§Ù„Ù…Ù„Ù„ÛŒ Ùˆ نیز امنیت ایالات متØده امریکا را به خطر می‌اندازند. به عقیدة من سیاست امریکا باید مبتنی بر Øمایت از ملتهایی باشد Ú©Ù‡ در برابر اقلیتهای Ù…Ø³Ù„Ø Ø¯Ø§Ø®Ù„ÛŒ Ùˆ Ùشار خارجی مقاومت می‌کنند. ما باید به این ملتهای آزاد Ú©Ù…Ú© کنیم تا سرنوشت خود را در دست بگیرند. Ú©Ù…Ú© ما باید به صورت اقتصادی Ùˆ مالی باشد Ú©Ù‡ برای ایجاد ثبات Ùˆ تØولات عادی سیاسی ضروری است. امروزه موجودیت یونان در نتیجة Ùعالیتهای تروریستی هزاران Ù†Ùر اÙراد Ù…Ø³Ù„Ø Ú©Ù‡ از سوی کمونیستها رهبری می‌شوند Ùˆ در بسیاری از نقاط بخصوص در امتداد مرزهای شمالی آن کشور زیر بار اقتدار دولت نمی‌روند در معرض خطر اÙتاده است... آینده ترکیه نیز به عنوان یک کشور مستقل Ùˆ سالم از نظر اقتصادی در نظر مردمان عاشق آزادی سراسر جهان Ú©Ù… اهمیت‌تر از آیندة یونان نیست. یکی از اهدا٠اولیة سیاست خارجی ایالات متØده ایجاد شرایطی است Ú©Ù‡ در آن ما Ùˆ سایر ملل قادر باشیم برای ایجاد یک شیوة زندگی Ùارغ‌ از زور Ùˆ Ùشار کار Ùˆ Ùعالیت کنیم. اخیراً اهالی تعدادی از کشورهای جهان گرÙتار رژیمهای استبدادی شده‌اند Ú©Ù‡ به رغم میل Ùˆ اراده‌شان به آنان تØمیل شده است. دولت ایالات متØده اعتراضات مکرری علیه زور Ùˆ Ùشار در لهستان Ùˆ رومانی Ùˆ بلغارستان Ú©Ù‡ با نقض مواÙقتنامه‌های یالتا صورت گرÙته به عمل آورده است... اگر ما در این ساعات سرنوشت‌ساز در Ú©Ù…Ú© به یونان Ùˆ ترکیه قصور بورزیم، اثرات آن در غرب Ùˆ همچنین در شرق بسیار گسترده‌ خواهد بود. ما باید دست به اقدام Ùوری Ùˆ قطعی بزنیم.2...» به دنبال این اظهارات دولت امریکا ابتدا در 15 خرداد 1326 Â«Ø·Ø±Ø Ù…Ø§Ø±Ø´Ø§Ù„Â»3 را ارایه کرد Ùˆ سپس در 30 دی 1327 ترومن در پیام خود به کنگره، ضمن اعلام اصول گوناگونی در سیاست اقتصادی خود، اصل چهارم آن را به اعطای کمکهای ÙÙ†ÛŒ به کشورهای عقب مانده جهان سوم اختصاص داد. اصل چهارم از اصولی Ú©Ù‡ ترومن در تبیین رویکردهای اقتصادی امریکا اعلام کرد از مهمترین اصول سیاست خارجی این کشور برای وابسته کردن سیستم اقتصادی کشورها Ø·ÛŒ سالهای پس از جنگ دوم جهانی است. این اصل مزبور چنین است: «ما با یک برنامة شجاعانه برای اینکه پیشرÙتهای علمی Ùˆ صنعتی خود را در اختیار مناطق عقب ماندة جهان قرار بدهیم این دوره را آغاز Ù…ÛŒ کنیم تا مناطق مزبور به سهم خود به پیشرÙت نایل گردند. به عقیدة من، ما می‌توانیم ملتهای ØµÙ„Ø Ø¯ÙˆØ³Øª را از علوم Ùˆ Ùنون خود برخوردار سازیم تا بتوانند به میل خود به زندگی بهتری دست یابند. با چنین همکاری با ملتهای دیگر می‌توانیم سرمایه‌گذاری در مناطقی را Ú©Ù‡ Ùاقد پیشرÙت هستند گسترش دهیم4». ترومن در سوم تیر 1328 لایØÙ‡ مربوط به کمکهای اصل 4 را به کنگره تسلیم کرد Ùˆ تقاضای 45 میلیون دلار اعتبار نمود Ú©Ù‡ البته با 35 میلیون دلار آن مواÙقت شد. «اصل 4 ترومن» در شرایطی Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯ Ú©Ù‡ «هاری ترومن» رئیس جمهور امریکا موÙÙ‚ شده بود پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) را به وجود ‌آورد Ùˆ با وارد کردن ترکیه Ùˆ یونان به جمع اعضای این پیمان، امنیت مدیترانه شرقی را نیز به ناتو گره بزند Ùˆ آن را به تدریج به امنیت خاورمیانه پیوند دهد. از این تاریخ به بعد تمامی کمکهای اقتصادی Ùˆ سیاسی امریکا به کشورهای خاورمیانه از جمله ایران در چهارچوب اصل 4 ترومن پرداخت شد. در پائیز 1327 دولت ایران قراردادی با امریکا امضا کرد Ú©Ù‡ براساس آن امریکا با اعزام یک هیأت تØقیق، نیازهای اقتصادی ایران را ارزیابی ‌کند. کارشناسان امریکایی پس از 4 ماه تØقیق به این نتیجه رسیدند Ú©Ù‡ تخصیص یک وام 250 میلیون دلاری از بانک صادرات Ùˆ واردات امریکا می‌تواند برنامه Ù‡Ùت ساله عمرانی ایران را تأمین نماید. در ایران تبلیغات Ùراوانی از سوی دولت «ساعد» به Ù†Ùع اعطای این وام صورت گرÙت Ùˆ سÙر شاه به امریکا در آبان 1328 نیز بیشتر به منظور راضی کردن امریکایی‌ها به پرداخت این وام بود. البته شاه از این سÙر دست خالی بازگشت Ùˆ پرداخت این وام به بهانه ناتوانی ایران در بازپرداخت به موقع آن موکول به امضای قرارداد جداگانه‌ای میان دو کشور راجع به مقررات اصل 4 گردید. این قرارداد در 27 مهر 1329 میان رزم‌‌آرا نخست وزیر Ùˆ دکتر هنری گریدی Ù€ سÙیر امریکا در تهران Ù€ به امضا رسید. در Ù¾ÛŒ امضای این قرارداد هیأتهای کارشناسی بیشتری برای بررسی اوضاع اقتصادی ایران از طر٠امریکا به تهران آمدند Ùˆ اقدامات خود را در Ù¾ÛŒ این سÙرها Ùˆ در چارچوب اصل 4 ترومن در ایران آغاز کردند. تشویق دولت ایران به انعقاد معاهدات Ù†Ùتی با سه شرکت «امریکایی موریسون نادسن، استاندارد اویل Ùˆ اورسیز کانسلتانت»، استخدام Ùˆ اعزام مستشاران اقتصادی امریکا برای کار در تولیدات صنایع Ùˆ معادن، ساختمان، راهها، ارتباطات، راه‌ آهن، کشاورزی، برق، آبیاری Ùˆ امور مالی ایران Ùˆ همچنین اÙزایش واردات کالاهای امریکایی به ایران، از جمله نتایج انعقاد پیمان گسترش عملیات «اصل 4 ترومن» در ایران بود.5 در نتیجه انعقاد این پیمان، Øجم صادرات امریکا به ایران به 20 برابر صادرات ایران به امریکا رسید، این در Øالی بود Ú©Ù‡ بسیاری از کالاهای صادراتی آن کشور به ایران جزء مواردی بود Ú©Ù‡ نمونه آن در ایران نیز تولید می‌شد. ورود این کالاها بسیاری از کارگاههای ایران را با ورشکستگی Ùˆ بØران روبرو کرد Ùˆ سبب ترویج بیکاری، بØران مالی Ùˆ Ùقر در کشور شد.6 این در Øالی بود Ú©Ù‡ امریکایی‌ها به ویژه در سال‌های دهه 1330ØŒ بخش اعظم کمکهای خود را به ایران منوط به رضایت انگلیسی‌ها کرده Ùˆ خسارات بریتانیا در نهضت ملی شدن صنعت Ù†Ùت ایران را نیز همواره در نظر می‌گرÙتند.7 در Øقیقت اصل 4 ترومن، اگر Ú†Ù‡ در تبلیغات امریکایی‌ها راهکاری برای Ú©Ù…Ú© به کشورهای عقب مانده به شمار می‌آمد، امّا در عمل چیزی جز پوششی عوامÙریبانه برای Ú†Ù†Ú¯ انداختن بر ثروتها Ùˆ منابع ملل عقب مانده نبود. پی‌نویس: 1. اولتیماتوم ترومن به استالین در Ùروردین 1325 برای تخلیه ایران، نقطه عط٠Ùشار امریکایی‌ها بر روسها برای واداشتن آنان به تخلیه ایران Ù…Øسوب می‌شود. 2. تاریخ جنگ سرد؛ آندره Ùونتن؛ ج 1Ø› صص 373 Ùˆ 374. 3. جورج مارشال وزیر خارجه امریکا در کابینه ترومن در خرداد 1326 طرØÛŒ برای Ù†Ùوذ در کشورهای اروپایی ارایه کرد Ú©Ù‡ بعدها به عنوان Â«Ø·Ø±Ø Ù…Ø§Ø±Ø´Ø§Ù„Â» معرو٠شد. این Ø·Ø±Ø Ù…ØªØ¶Ù…Ù† کمکهای اقتصادی امریکا به کشورهای اروپایی خسارت دیده از جنگ دوم جهانی بود. امریکا در ازاء اعطای هر یک از کمکها، امتیازات مورد نظر خودرا Ú©Ù‡ ÙلسÙÙ‡ ارایه Ø·Ø±Ø Ù…Ø§Ø±Ø´Ø§Ù„ بود از دولتهای اروپایی کسب کرد. Ø·Ø±Ø Ù…Ø§Ø±Ø´Ø§Ù„ Ùˆ دکترین ترومن Ú©Ù‡ به Ùاصله 3 ماه از یکدیگر ارایه شد، زمینه‌ساز اتØاد دولتهای غرب اروپا در زیر چتر سیاسی Ùˆ نظامی امریکا بود. مارشال در 24 مهر 1328 درگذشت. 4. سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی؛ عبدالرضا هوشنگ مهدوی؛ 1373ØŒ ص 146. 5. تاریخ ایران از باستان تا امروز؛ انتشارات پویش؛ چاپ 1359Ø› صص 512 Ùˆ 513. 6. تاریخ ایران، همان. 7. امضای مقررات اصل 4 ترومن در ایران، 5 ماه قبل از ملی شدن صنعت Ù†Ùت صورت گرÙت.
منبع: باشگاه اندیشه