اعطاء وام توسط آمريكا به شرط در دست گرÙتن امور ماليه كشور
از جمله اقداماتي كه در دوره چهارم تقنينيه به عمل آمد استخدام دكتر ميلسپو آمريكايي Ùˆ همكارانش براي Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ù…Ø§Ù„ÙŠÙ‡ مملكت بود.
چون براي اداره امور كشور Ùˆ پرداخت Øقوق مستخدمين Ùˆ اØتياج مبرمي كه قشون براي سركوبي متجاوزين Ùˆ ساير ياغيان كشور داشت پول كاÙÙŠ نبود در دي 1300 در كابينه مرØوم مشيرالدوله دولت مجبور شد با اجازه مجلس يك ميليون دلار با صدي Ù‡Ùت از آمريكا قرض كند كه نهضت هزار تومان آن يعني تقريباً نه دهم مبلغ قرضه براي مصار٠معوقه قشون Ùˆ خرج قشون‌كشي گرديد. بعداً چون عايدات كشور كاÙÙŠ نبود دولت درصدد برآمد مجدداً قرض كند. البته با تجربه تلخي كه كشور در زمان سلطنت ناصرالدين شاه Ùˆ مظÙرالدين شاه از قرض كردن از دولت روسيه Ùˆ انگليس داشت تصميم گرÙت از آمريكا قرض نمايد. طبق مذاكراتي كه به عمل آمد گويا شرط استقراض اين شد كه اداره ماليه مملكت تØت نظارت مستقيم مستشاران آمريكايي قرار گيرد.
با مذاكراتي كه توسط سÙارت ايران انجام شد دولت آمريكا مواÙقت نمود به ايران قرض دهد بنابراين در تاريخ مرداد 1301 در كابينه قوام‌السلطنه قانوني از مجلس گذشت كه به موجب آن دكتر ميلسپو با Øقوق پانزده هزار دلار در سال استخدام كه خانه Ùˆ اثاثيه هم از طر٠دولت تهيه مي‌شد Ùˆ هشت Ù†Ùر ديگر آمريكايي كه توسط دكتر ميلسپو انتخاب مي‌شد با Øقوق Ù‡Ùت‌هزار Ùˆ پانصد دلار تا ده هزار دلار.
اواخر سال 1301 مستشاران مزبور به طهران وارد شدند Ùˆ شروع به كار كردند/ در قانون استخدام ميلسپو، اختيارات تامي به ايشان داده شد كه هيچ خرجي بدون اجازه ايشان انجام نمي‌شد Ùˆ هيچ‌گونه تعهد مالي دولت بدون مواÙقت ايشان نمي‌توانست بنمايد. ترقي Ùˆ تنزل Ùˆ انتقال Ùˆ عزل مستخدمين ماليه Ùˆ همچنين مستخدمين ادارات ديگر دولتي كه مستقيماً با جمع Ùˆ Ù…Øاسبه Ùˆ پرداخت وجوه عمومي مربوط است از صلاØيت رئيس كل ماليه بود. خلاصه وزير ماليه وقت در مقابل ميلسپو، هيچ‌گونه اختياري نداشت Ùˆ تمام تشكيلات وزارت ماليه Ùˆ پيشكاريهاي ولايات تØت‌نظر مستقيم دكتر ميلسپو Ùˆ همكاران آمريكايي او بود.(1)
مستشاران آمريكايي در بلديه (شهرداري)
در تاريخ مهر 1301 قانوني از مجلس گذشت كه تذكر آن بي‌Ùايده نيست. آن قانون استخدام يك Ù†Ùر آمريكايي به اسم دكتر ريان براي Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø§Ù…ÙˆØ± بلديه تهران با Øقوق ساليانه ده هزار دلار Ùˆ خانه Ùˆ اثاثيه هم به رايگان از طر٠دولت در اختيار مستخدم مزبور گذارده مي‌شود Ùˆ يك مهندس بلدي كه ريان انتخاب مي‌نمايد با Øقوق ساليانه پنج هزار دلار.
Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø¨Ù„Ø¯ÙŠÙ‡ تهران هميشه موردنظر بوده Ùˆ با تمام اقداماتي كه تاكنون به عمل آمده صريØاً بايد Ú¯Ùت آن طوري كه بايد Ùˆ در خور بلديه پايتخت كشور ايران باشد نيست. هزينه‌هاي هنگÙتي كه در ظر٠پنجاه Ùˆ اندي سال در شهر شده به واسطه نداشتن يك نقشه Ùˆ برنامه صØÙŠØ Ù†ØªÙŠØ¬Ù‡â€ŒØ§Ø´ همين است كه مشاهده مي‌شود.
در هر Øال اين آقاي مستشار آمريكايي آمدند Ùˆ تنها اقدام ايشان كندن يك تونل زير ميدان سپه بود كه از جلوي عمارت بلديه Ùاضلاب خيابان لاله‌زار Ùˆ Ùردوسي وارد اين تونل مي‌شد Ùˆ از خيابان ناصرخسرو سر در مي‌آورد. نتيجه‌اش اين بود كه Ù…Øوطه ميدان در معرض سيل نبود ولي تمام آب دو خيابان شمالي Ùˆ خيابان ناصريه مي‌رÙت Ùˆ جلوي بازار Ùˆ خانه‌هاي Ù…Øله عربهادر معرض سيل Ùˆ خرابي بود كه خوشبختانه Ú¯Ù„ Ùˆ لاي اين مجرا را پر كرد Ùˆ Ùعلاً اثري از اين مجراي زيرزميني نيست.(2)
مستشار از آمريكا براي تأسيس بانك ملي ايران با Øقوق گزاÙ
در كابينه مستوÙي‌ قانوني در 14 ارديبهشت ماه 1306 از مجلس گذشت كه دولت را مكل٠نمود براي پيشرÙت امر تجارت Ùˆ ÙلاØت Ùˆ زراعت Ùˆ صناعت، بانكي موسوم به بانك ملي ايران تأسيس نمايد Ùˆ طبق ماده 7 آن براي تأسيس بانك دولت يك Ù†Ùر متخصص آمريكايي به مدت سه سال استخدام مي‌نمايد.
چون در آن موقع دكتر ميلسپو Ùˆ مستشاران آمريكايي بودند در نظر بود براي رئيس بانك هم يك Ù†Ùر آمريكايي استخدام شود ولي بعد ميسيون آمريكايي يعني دكتر ميلسپو از ايران رÙت. در 11 آبان مجلس به جاي رئيس آمريكايي به دولت اجازه داد يك Ù†Ùر متخصص از اتباع سوئيس يا آلمان استخدام كند كه بعد منجر به استخدام دكتر ليندان بلات گرديد.(3)
مستشاران دارايي و اقتصادي آمريكايي در ايران
چون تجديد انتخاب مستشاران آمريكايي براي امور دارايي Ùˆ اقتصاد در نظر بود در تاريخ 21 آبان 1321 دكتر ميلسپو براي بار دوم براي رياست كل دارايي انتخاب شد. آقاي شريدن آمريكايي براي خواربار Ùˆ چهار آمريكايي ديگر همكار ميلسپو باز دو Ù†Ùر ديگر معاون ميلسپو آقاي ويويان آمريكايي براي وزارت خواربار Ùˆ نيز استخدام گراشام آمريكايي براي رياست گمرك Ùˆ در تيرماه 1322 شش Ù†Ùر ديگر آمريكايي براي همكاري با ميلسپو Ùˆ در مرداد استخدام تميرمان آمريكايي براي رياست شهرباني Ùˆ استخدام چند Ù†Ùر اÙسر آمريكايي براي ژاندارمري Ùˆ در آبان ماه 1322 استخدام هيأتي از اÙسران Ùˆ درجه‌داران ارتش آمريكا براي وزارت جنگ Ùˆ باز استخدام چند Ù†Ùر آمريكايي براي كارمندي وزارت دارايي، استخدام دلپي Ùرانسوي براي سرم سازي Øصارك Ùˆ استخدام دو پزشك آمريكايي براي وزارت بهداري.(4)
برنامه‌ريزي براي ورود مستشاران مالي، نظامي، بهداشتي و كشاورزي
پس از پايان جنگ دوم جهاني دولتهاي Øاكم بر ايران به شدت نسبت به استÙاده از كارشناسان Ùˆ مستشاران آمريكايي در رشته هاي مختل٠علاقه نشان دادند .
دولت آمريكا نيز چون بر خلا٠گذشته سياست انزواطلبي را كنار گذاشته Ùˆ نقش مهمي در جنگ بر عهده گرÙته بود از اين Ùكر استقبال كرد Ùˆ چند هيأت از مستشاران مالي، نظامي، بهداشت، كشاورزي Ùˆ Ù†Ùتي به ايران اعزام نمود. مهم‌ترين اين هيأت‌ها، دكتر ميلسپو Ùˆ مستشاران مالي بودند Ùˆ چون ميلسپو به علت مأموريت قبلي‌اش با امور ايران آشنايي داشت، از او انتظارات زيادي مي‌رÙت. ميلسپو در دي ماه 1321 وارد تهران شد Ùˆ به عنوان رئيس كل دارايي با اختيارات وسيعي امور مالي Ùˆ اقتصادي كشور را در دست گرÙت Ùˆ خزانه‌داري، Øمل Ùˆ نقل، توزيع خواربار Ùˆ تثبيت قيمتها Ùˆ Øتي تعديل اجاره‌بها در اختيار او Ùˆ 60 Ù†Ùر از همكارانش قرار داده شد.
همزمان با ورود ميلسپو Ùˆ اعضاي هيأت او، دو هيأت ديگر از مستشاران آمريكايي براي Ø§ØµÙ„Ø§Ø Ø§Ø±ØªØ´ Ùˆ ژاندارمري استخدام شدند. هيأت مستشاران نظامي به رياست ژنرال والتر ريدلي Ùˆ مستشاران ژاندارمري به رياست سرهنگ نورمن شوارتسك٠در مهر 1321 وارد تهران شدند Ùˆ به تجديد سازمان ارتش Ùˆ ژاندارمري كه پس از وقايع شهريور سال قبل شيرازه‌اش از هم گسيخته بود، پرداختند. اوضاع به گونه‌اي شد كه والاس مري وزيرمختار جديد آمريكا در 3 اوت 1942 (12 مرداد 1321) با اÙتخار به سامنر ولز معاون وزارت خارجة آمريكا تلگرا٠زد: «به زودي ما در وضعي خواهيم بود كه عملاً ايران را اداره خواهيم كرد».(5)
جلوگيري از انتشار روزنامه‌ها توسط سÙارت آمريكا در دورن اشغال ايران
هنگامي كه روزنامه‌اي در پايتخت مجال آن را مي‌ياÙت كه از عملكرد آمريكاييان در ايران انتقاد كند، سÙارت آمريكا در تهران قدرت آن را داشت كه آن روزنامه را خارج از ضوابط قانوني توقي٠كند.(6)
شروع اقدامات آمريكا براي مقابله با روسها در سال 1325
دولت آمريكا در اواخر Ùروردين 1325 سÙير جديدي به نام جورج آلن به تهران Ùرستاده بود كه به Ù…Øض ورود چند سخنراني Ùˆ مصاØبة مطبوعاتي درباره Øقانيت Ùˆ مظلوميت ايران در برابر ابرقدرت شوروي كرد Ùˆ ضمناً مستشاران نظامي آمريكايي را تشويق به تقويت هر Ú†Ù‡ بيشتر ارتش ايران نمود. در خلال ايامي كه قوام به ظاهر سياست چپگرايانه در پيش گرÙته بود Ùˆ دموكراتهاي آذربايجان Ùˆ Øزب توده را بازي مي‌‌داد، مستشاران آمريكايي توانستند ارتش را تجهيز Ùˆ تقويت نموده، قادر به Øمله Ùˆ نجات آذربايجان بنمايند.(7)
سازش آمريكا و انگليس بر سر ايران
طبق گزارش مأمور ويژه، اخيراً در Ù…ØاÙÙ„ مطلع روشنÙكر راجع به سازش انگليسيها Ùˆ آمريكاييها در موضوع ايران Ùˆ روية مشترك اقتصادي Ùˆ سياسي آنها بØØ« زيادي به عمل آمده Ùˆ از جمله Ú¯Ùته مي‌شود: آمريكا Ùˆ انگليس تواÙÙ‚ Øاصل نموده‌اند كه آمريكاييها تقاضاي واگذاري امتياز Ù†Ùت جنوب Ùˆ شرق ايران را از دولت بنمايند Ùˆ انگليسيها نيز اين نظر را تقويت كنند. همچنين قرار شده است كه عمال Ùˆ ايادي آمريكا Ùˆ انگليس مقدار زيادي از سهام شركت ايراني Ù†Ùت را كه سازمان برنامه تشكيل داده، به نام خود خريداري نموده Ùˆ بعداً به دولتين مذكور انتقال بدهند.(8)
تلاش آمريكا براي متقاعد كردن شاه جهت نخست‌وزيري قوام
طبق گزارش مأمور ويژه، اخيراً طرÙداران قوام‌السلطنه شايع كرده‌اند كه مقامات سياسي آمريكا با استÙاده از اقامت اعليØضرت همايون شاهنشاهي در آن جا سعي نموده‌اند نظر معظم‌له را براي ورود مجدد قوام‌السلطنه به صØنة سياست ايران جلب نمايند Ùˆ در اين امر تا اندازه‌اي هم موÙقيت Øاصل شده به طوري كه پس از بازگشت موكب مبارك ملوكانه از آمريكا كابينة آقاي ساعد سقوط نموده Ùˆ قوام مأمور تشكيل يك كابينه طرÙدار سياست آمريكا خواهد شد Ùˆ در لايØÙ‡ Ù†Ùت نيز به Ù†Ùع ايران تجديدنظر به عمل خواهد آمد.(9)
Ø·Ø±Ø§Ø ÙƒÙˆØ¯ØªØ§ÙŠ آمريكايي
مدتهاست كرميت روزولت، مأمور آژانس مركزي اطلاعات آمريكا وارد ايران شده است. او با اÙسران بازنشسته، بازاري‌هاي متنÙØ° انگلوÙيل ناراضي، Ùئودالهاي رئيس ايل Ùˆ طبقات Ù…ØاÙظه‌كار جلساتي تشكيل مي‌دهد. در تابستان بØراني سال 1332 او Ù…Øرمانه چندين بار با شاه ملاقات مي‌كند Ùˆ سرانجام ترتيب كودتا را مي‌‌دهد.(10)
اوت (23 مرداد 1332) طبق مشورتي با مأمورين «آژانس مركزي اطلاعات» آمريكا (سيا)ØŒ كه در مورد بركناري دكتر مصدق به تجزيه Ùˆ تØليل در «قانون اساسي مشروطه ايران» مشغول بودند، شاه دو Ùرمان صادر كرد: يكي براي عزل دكتر مصدق از مقام نخست‌وزيري Ùˆ ديگري گماشتن تيمسار Ùضل‌الله زاهدي به اين مقام.(11)
روز چهارشنبه 19 اوت Ù€ 28 مرداد چهار روز بعد از موÙقيت مصدق، روز سرنگوني او بود.
ØµØ¨Ø Ø²ÙˆØ¯ در تهران عده زيادي از مردم عادي، ورزشكاران، كشتي‌گيران به Øركت درآمدند Ùˆ Ùرياد زنده باد شاه مرگ بر مصدق سر دادند. مردم راه گذر Ùˆ بازاريها با جيب پر دلار همراه راهپيمايان بودند. به زودي شهر تهران صØنه زد Ùˆ خورد آنان با طرÙداران مصدق شد كه چندين ساعت طول كشيد. مردم به خانه مصدق هجوم بردند. طرÙداران مصدق كه مقاومت كردند عده زيادي كشته Ùˆ زخمي شدند. عصر بود كه گارد مصدق تسليم شدند. خانه مصدق در معرض خرابي Ùˆ غارت Ùˆ خود مصدق با Øال گريه Ùˆ بيچارگي با پيژاماي ابريشمين راهراهش به خانه همسايه Ùرار كرد، از طر٠زاهدي به شاه كه در رم بود تلگرا٠شد كه Ùوري به تهران Øركت كنيد.
اين كودتا براي موقعيت آمريكا لازم بود Ùˆ اگر Ú¯Ùته شد ايراني‌‌ها اقدام كردند صØÙŠØ Ù†ÙŠØ³Øª. بايد Ú¯Ùت از ابتدا تا انتها دست سيا Ùˆ آمريكا در اين كار دخالت داشت. بعد از آرامش يك كنسرسيوم بين‌‌المللي Ù†Ùت ايران را به دست گرÙت.(12)
روزولت پس از ياÙتن سرلشكر زاهدي به عنوان شخص موردنظر خود، Ùˆ ترتيب دادن توطئه‌اي كه طي آن شاه پس از امضاي Øكم نخست‌وزيري زاهدي از كشور خارج مي‌شد، شروع به تقسيم پول بين اÙرادي نظير «شعبان بي‌مخ» كرد تا گروهي از مردم عادي را براي همراهي با ارتش در انجام كودتا آماده سازد.
عمليات كودتا بيش از يك روز به طول نينجاميد Ùˆ متعاقب آن شاه با Øالتي ÙاتØانه به ايران بازگشت، همان مردمي به استقبالش در Ùرودگاه شتاÙتند Ùˆ براي روسيدن چكمه‌اش ص٠كشيدند كه تا دم آخر از دكتر مصدق طرÙداري مي‌كردند(!)
پس از آن، شاه بدون اعتنا به Øقايق Ù€ Ùˆ عليرغم اÙشاي آمريكايي بودن كودتا توسط خود آمريكاييها Ù€ چنين وانمود كرد كه يك «قيام ملي» صورت گرÙته Ùˆ منبعد ديگر نه يك شاه موروثي، بلكه منتخب ملت است.(13)
آمريكا؛ ‌هزينه كودتا را پرداخت
كوچكترين جزئيات ماجرا را به خاطر دارم. پرزيدنت آيزنهاور Ù€ كه بيش از پيش نگران Ù†Ùوذ شورويها در ايران است Ù€ تصميم به اقدام مي‌گيرد Ùˆ كرميت (كيم) روزولت رياست اداره خاورميانه CIA را به تهران مي‌Ùرستد. از سوي ديگر چرچيل پيامي براي شاه مي‌Ùرستد Ùˆ او را به برانگيختن عليه مصدق تشويق مي‌‌كند. پرنسس اشر٠هم در سوئيس با مقامات آمريكايي تماس مي‌گيرد؛ سپس به تهران مي‌آيد تا برادرش را ببيند Ùˆ به اراده او مبني بر خلاصي از شر ‌«پيرمرد»، نيرو بخشد. مرتب به او مي‌گويد:
ـ‌ Ù…Øمدرضا! تمام جهان از تو پشتيباني مي‌كند.
بعدها مطبوعات نوشتند كه عمليات CIA از خارج آغاز گرديد، درست نيست، توطئه از تهران آغاز شد Ùˆ ايالات متØده آمريكا هزينه آن را پرداخت.(14)
Øمايت آمريكايي در انتخابات
هندرسن در بخش ديگري از گزارش خود پيرامون شايعه مداخلات آمريكاييها و انگليسيها در انتخابات ايران مي‌گويد: «... برخي از سياستمداران ناراضي نيز، ما را متهم مي‌كنند و مي‌گويند «آمريكاييها و انگليسيها نامزدهاي نمايندگي مجلس را تعيين كرده‌اند و در امر انتخابات دستور مي‌دهند ما پيوسته سعي داريم ايرانياني را كه از ما درخواست كمك مي‌‌كنند قانع كنيم كه در انتخابات مداخله نداريم. انگليسيها كمتر از ما متهم به مداخله‌گري در انتخابات به وسيله «عوامل» خود در ايران هستند...»(15)
بزرگمهر؛ عامل Ùعال سيا
قرني با عنوان رئيس ركن دوم ستاد ارتش، به طور معمول با رئيس پايگاه CIA همچنين وابسته نظامي آمريكا Ùˆ اعضاي گروه مستشاري ايالات متØده در ايران (MAAG) ملاقات مي‌‌كرد Ùˆ Ù…Øتملاً نظريات سياسي خود را براي آنها ØªÙˆØ¶ÙŠØ Ù…ÙŠâ€Œâ€ŒØ¯Ø§Ø¯. وي به رغم اينگونه تماسها، ØªØ±Ø¬ÙŠØ Ù…ÙŠâ€ŒØ¯Ø§Ø¯ از كانال بزرگمهر با مقامات آمريكايي ارتباط داشته باشد. در آن موقع بزرگمهر يكي از عوامل مهم Ùˆ Ùعال CIA در ايران به شمار مي‌رÙت.(16)
عضويت نظاميان آمريكايي در ارتش ايران
كمك‌هاي نظامي آمريكا به ايران از اواخر دهة 1940 عامل مهمي در اØياء ارتش ايران بود Ùˆ ميسيون نظامي آمريكا در ايران هم وضع منØصر به Ùردي داشت. تÙاوت ميسيون نظامي آمريكا در ايران با هيأت‌هاي نظامي در ساير كشورهاي جهان اين بود كه پرسنل نظامي آمريكا در ايران عملاً جزو نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ÙŠØ±Ø§Ù† به شمار مي‌آمدند Ùˆ در اواخر سلطنت شاه به استثناي شش Ù†Ùر از اÙسران ارشد آمريكايي بقيه مستشاران Ùˆ كاركنان آمريكايي نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ÙŠØ±Ø§Ù† Øقوق‌بگير دولت ايران بودند. Øقوق Ùˆ مزايا Ùˆ هزينة اياب Ùˆ ذهاب Ùˆ مخارج تØصيل Ùرزندان ‌آنها از طر٠دولت ايران تأمين مي‌شد Ùˆ علائمي كه روي اونيÙورم آنها دوخته مي‌شد آنها را عضو خانوادة Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ÙŠØ±Ø§Ù† به شمار مي‌آورد.(17)
شيوه غارت دلارهاي Ù†Ùتي رژيم شاه، منØصر به Ùروش سلاØ‌هاي آمريكايي به رژيم شاه بود. آمريكايي‌ها به بهانه اينكه سلاØ‌هاي ارسالي از پيچيدگي خاص برخوردارند Ùˆ ارتش ايران براي نگهداري آن Ùˆ نيز طرز استÙاده از آنها، اØتياج به نظاميان آمريكايي دارد، دهها هزار نظامي بازنشسته دوران جنگ ويتنام را كه ديگر نيازي به وجود آنها در ارتش آمريكا نبوده است، به ايران گسيل كرده بود كه هر كدام آنها، سالانه رقم‌هاي درشتي از بودجه كشور را به جيب مي‌زدند. به اعتراÙات ويليام سوليوان در كتاب خاطراتي كه در خصوص دوران مأموريت خود در ايران نوشته است، توجه كنيد:
«... ميسيون‌هاي نظامي آمريكا در ايران هم وضع منØصر به Ùردي داشتند. تÙاوت ميسيون نظامي آمريكا در ايران با هيأت‌هاي نظامي در ساير كشورهاي جهان اين بود كه پرسنل نظامي آمريكا در ايران،‌ عملاً جزو نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ÙŠØ±Ø§Ù† به شمار مي‌رÙتند Ùˆ در اواخر سلطنت شاه به استثناي شش Ù†Ùر از اÙسران ارشد آمريكايي، بقيه مستشاران Ùˆ كاركنان آمريكايي نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ÙŠØ±Ø§Ù† Øقوق‌بگير دولت ايران بودند. Øقوق Ùˆ مزايا Ùˆ هزينه اياب Ùˆ ذهاب Ùˆ مخارج تØصيل Ùرزندان آنها از طر٠دولت ايران تأمين مي‌شد...»(18)
Ùروش تسليØات نظامي براي بازگرداندن دلارهاي Ù†Ùتي Ùˆ گسيل مستشاران نظامي
در چنين شرايطي ايالات متØده، براي استمرار غارت منطقه Ùˆ تضمين مناÙع نامشروع Ùˆ در عين Øال Øياتي Øراميان، راهي مناسب‌تر از اين نمي‌يابد كه رژيم شاه را به عنوان ژاندارم منطقه برگزيند Ùˆ بدين ترتيب، از يك سو بخش اعظم دلارهاي Ù†Ùتي را از طريق Ùروش سلاØ‌هايي كه صرÙاً در جهت تأمين اهدا٠جهان غرب، انبار خواهد شد، چپاول كند Ùˆ از سوي ديگر به بهانه آنكه نيروهاي نظامي ايران، Ùاقد اطلاعات لازم براي نگهداري Ùˆ استÙاده از سلاØ‌هاي مزبور است، دهها هزار تن از نظاميان آمريكايي را وارد ايران كرده Ùˆ ارتش ايران را كاملاً قبضه نمايد Ùˆ كشور را بدون سر Ùˆ صدا به پايگاه نظامي خود در منطقه تبديل كند. از آغاز دهة 1970 سيل اسلØÙ‡ Ùˆ مهمات آمريكايي به ايران سرازير شد. در مدت بيست سال، از 1950 تا 1970 ايران در Øدود يك ميليارد Ùˆ هشتصد ميليون دلار اسلØÙ‡ Ùˆ كمك‌هاي نظامي از آمريكا درياÙت كرده بود.(19)
تأسيس ضداطلاعات ارتش توسط آمريكا
پس از 28 مرداد 32ØŒ كه آمريكايي‌‌ها با قدرت تمام وارد صØنه شدند Ùˆ تصميم گرÙتند ايران را به عنوان پايگاه اصلي خود در منطقه ØÙظ كنند، در درجه اول به ايجاد دستگاه ضداطلاعات ارتش Ùˆ تقويت آن Ùˆ در درجه دوم به تأسيس سازمان امنيت كشور (ساواك) پرداختند.(20)
همكاري اطلاعاتي ساواك، CIA و موساد
«ساواك» پس از كودتاي دكتر مصدق، Ùرار شاه Ùˆ ضد كودتاي (28 مرداد) آمريكا در ايران، تأسيس ياÙت Ùˆ با كمك سازمان «سي. آي اي» ايالات متØده Ùˆ سازمان جاسوسي Ùˆ ضدجاسوسي «موساد» اسرائيل، اكنون از قوي‌ترين Ùˆ كارآترين سازمان‌هاي دنياست كه در آن Ù…Øال است دستوري صادر شود Ùˆ به Ù†Øوي در سراسر دنيا اجرا نگردد.(21)
طراØÙŠ ساختار ساواك توسط مستشاران آمريكايي
مشخص شد كه از سال 1335ØŒ ساواك توسط 10 مستشار آمريكايي طبق قواره سازمان خودشان سازماندهي شده است. با اين تÙاوت كه چون Ùعاليت خارجي ايران ناچيز است. مانند «سيا» بدان سازمان مستقلي نداده Ùˆ اين وظاي٠را به همراه وظاي٠امنيتي درون يك سازمان گنجانيده Ùˆ نام آن را «سازمان اطلاعات Ùˆ امنيت كشور» گذارده‌اند.(22)
CIA در ايران
يك خاطره مربوط به سال‌هاي 1350Ù€1351 است،‌يعني زماني كه تازه به جاي سپهبد يزدان‌پناه به بازرسي رÙته بودم. روزي Ùردي از سÙارت آمريكا تلÙÙ† كرد Ùˆ تقاضاي ملاقات با مرا كرد. Ú¯Ùتم: شماره تلÙÙ† خود را بدهيد تا اطلاع دهم. منظورم سئوال از Ù…Øمدرضا بود. با Ù…Øمدرضا تماس گرÙتم. او با اكراه جواب داد: «نپرسيدي Ú†Ù‡ مي‌خواهد؟» Ú¯Ùتم: ملاقات را براي همين خواسته Ùˆ معلوم خواهد شد. Ú¯Ùت: «اگر راجع به بازرسي سئوال كرد هر Ú†Ù‡ مي‌خواهيد به او بگوييد، Øتي اگر سازمان Ùˆ وظاي٠بازرسي را خواست، ولي اگر مطلب ديگري Ù…Ø·Ø±Ø ÙƒØ±Ø¯ اظهار بي‌اطلاعي كنيد!» با اين راهنمايي به كارمند سÙارت تلÙÙ† كردم Ùˆ آمد. اول راجع به بازرسي سؤالاتي كرد، يعني تمام سئوالاتش راجع به بازرسي بود. ولي در Øين صØبت ناگهان سئوالي را Ù…Ø·Ø±Ø ÙƒØ±Ø¯ كه بلاÙاصله Ùهميدم ملاقات براي اين است Ùˆ بس. سئوال اين بود: «Øالا كه مقدم رئيس اداره دوم ارتش شده آيا مستقل كار خواهد كرد Ùˆ يا كماكان خود را تابع نصيري اØساس خواهد كرد؟» طبق دستور Ù…Øمدرضا بايد اظهار بي‌اطلاعي مي‌كردم ولي صØÙŠØ Ù†Ø¯Ø§Ù†Ø³ØªÙ… كه خود را اين قدر بي‌اطلاع نشان بدهم Ùˆ لذا جواب ØµØ±ÙŠØ Ø¯Ø§Ø¯Ù… كه ‌«مقدم Ùرد مستقلي است Ùˆ به هيچ‌وجه تابع نصيري نبوده Ùˆ Øالا كه شغل مستقل پيدا كرده به طريق اولي هيچ‌گونه تبعيتي از او نخواهد داشت.» از اين پاسخ بسيار خوشØال شد به طوري كه در قياÙه‌اش تشخيص دادم. آن موقع به علت اين خوشØالي پي نبردم، ولي بعدها كه مقدم را همراه ازهاري به آمريكا دعوت كردند Ùˆ 3 ماه Ù†Ú¯Ù‡ داشتند، علت را Ùهميدم Ùˆ متوجه شدم كه مي‌خواسته‌اند با مقدم رابطه مستقيم برقرار كنند Ùˆ مردد بوده‌اند كه آيا مقدم اين رابطه را به نصيري اطلاع خواهد داد يا نه؟ بعداً جريان ملاقات با Ùرد آمريكايي را به Ù…Øمدرضا گزارش دادم Ùˆ ايرادي نگرÙت كه چرا طبق دستور او عمل نكرده‌ام.(23)
استراق سمع مكالمات خصوصي شاه و مقامات ارشد كشور
اما از اين بالاتر، استراق سمع مكالمات خصوصي Ù…Øمدرضا Ùˆ مقامات عاليرتبه توسط سيا بود. جريان از اين قرار بود كه سÙارت آمريكا (سÙير يا رئيس «سيا»ي سÙارت، يادم نيست) به اطلاع Ù…Øمدرضا رساند كه تلÙن‌هايي كه استÙاده مي‌كنيد مطمئن نيست Ùˆ امكان استراق سمع خيلي زياد است Ùˆ پيشنهاد كردند كه يك كابل 10 شماره‌اي بكشند كه از مراكز تلÙÙ† خودكار عبور نكند، بلكه مستقيماَ به Ù…Øل‌هاي موردنظر وصل شود. Ù…Øمدرضا مواÙقت كرد Ùˆ آمريكايي‌ها تلÙن‌ها را كشيدند كه به «تلÙÙ† قرمز» معرو٠شد. در كنار هر دستگاه ليست مقاماتي كه از اين تلÙÙ† استÙاده مي‌كردند Ùˆ شماره آنها قرار داشت. مقاماتي كه از «تلÙÙ† قرمز» استÙاده مي‌كردند عبارت بودند از: Ù…Øمدرضا، وزير دربار، نخست‌وزير، Ùرمانده گارد، رئيس ستاد ارتش، رئيس اداره دوم ارتش، رئيس ساواك، Ùرمانده ژاندارمري، رئيس شهرباني Ùˆ رئيس «دÙتر ويژه اطلاعات» (من). من مطلع بودم كه يك تلÙÙ† قرمز هم در سÙارت آمريكاست Ùˆ هر 10 شماره را استراق سمع مي‌كند. آمريكايي‌ها بي خود به موضوعي تا اين Øد علاقمند نمي‌شوند، مگر اينكه از آن Ù†Ùع كامل ببرند. پس، كليه مكالمات تلÙن‌هاي قرمز در سÙارت آمريكا روي نوار ضبط مي‌شد Ùˆ آمريكا بر كليه مسائل درجه اول مملكتي نظارت مي‌كرد. زماني سرلشكر نجاتي، اÙسر دÙتر، اجازه خواست كه از تلÙÙ† قرمز استÙاده شود. Ú¯Ùتم: به هيچ‌وجه! استÙاده نشد Ùˆ Ùقط در دÙتر ويژه هم استÙاده نشد.(24)
روزي آقاي كوهپايي به من Ú¯Ùت كه كنسولگري آمريكا در اصÙهان، او را مي‌خواهند؛ پسر ايشان هم كه در آمريكا تØصيل مي‌كرد Ùˆ تازه تØصيلاتش تمام شده بود Ùˆ انگليسي مي‌‌دانست، نقش مترجم را براي ايشان داشت؛ Ùˆ مي‌پرسند كه شما شهريه را به Ú†Ù‡ كسي خواهيد داد؟ جواب مي‌دهد بايد صبر كنيم ببينيم Ú†Ù‡ كسي مرجع مي‌شود، تا شهريه را بدهيم به او.
يادآوري اين مطلب سودمند است كه پيش از اين واقعه امام مدتي اصÙهان بودند Ùˆ آقاي كوهپايي با ايشان رابطه پيدا كرده بود Ùˆ خلاصه امام را پسنديده بود كه همين هم شايد از چشم آنها مخÙÙŠ نبود؛ در هر صورت، او چنين پاسخي به آنها داده بود؛ اما قانع نشده بودند Ùˆ Ú¯Ùته بودند: «شما در جريان Ùوت آقاي بروجردي، در عراق بوديد. از آنجا تلگرا٠كرديد كه شهريه را به اسم آقاي Øكيم بدهند. پس اين طور نيست كه صبر كنيد Ùˆ شهريه را به هر كس رئيس شد بدهيد.» از اين برخورد Ùˆ Ú¯Ùت Ùˆ Ú¯Ùˆ به خوبي روشن مي‌شود كه در زمان رژيم پهلوي سÙارت آمريكا تا Ú†Ù‡ مسائل داخلي ايران را زيرنظر داشت.(25)
انقلاب سÙيد آمريكايي
سرانجام به دنبال مساÙرت شاه در 21 Ùروردين 1341 به آمريكا، مقامات آمريكايي متقاعد شدند كه اصلاØات موردنظر آنان كه چند ماه بعد با سر Ùˆ صداي Ùراوان به عنوان «انقلاب سÙيد» اعلام گرديد، به دست خود شاه بايد اجرا شود.
به دنبال اين بند Ùˆ بست سياسي علي اميني از صØنه خارج مي‌شود Ùˆ به جاي او اميراسدالله كه در اين مرØله در كنار شاه Ùˆ براي ØÙظ تاج Ùˆ تخت او تلاش زيادي كرده بود به نخست‌وزيري مي‌رسد.(26)
پيوند ميان شاه Ùˆ رئيس‌جمهوري ايالات متØده آمريكا
شاه با همكاري باند علم Ùˆ انجام دسيسه‌هاي گوناگون توانست نظر آمريكاييها را به خود جلب كرده Ùˆ سرانجام، سپردن تعهد براي انجام اصلاØات، مواÙقت مقامات آمريكايي را براي كنار گذاشتن اميني بگيرد.
شاه يك بار در بركناري زاهدي توانست براي خود امتياز كسب كند Ùˆ به صورت Ùعال وارد صØنه سياست شد. اين دومين باري بود كه پيوند ميان شاه Ùˆ رئيس‌جمهوري ايالات متØده، برقرار گرديد، Ùˆ با كنار گذاشتن اميني Ùˆ انتصاب اسدالله علم مي‌خواست خودش اختيار همه كارها را به دست بگيرد.(27)
Øسنعلي منصور، منصوب آمريكا، مغضوب شاه
لازم به ذكر است كه رضايت شاه نه به خاطر وقايع اخير Ùˆ تصويب لايØÙ‡ ننگين كاپيتولاسيون توسط منصور بود، بلكه بدين جهت بود كه Øسنعلي منصور، نخست‌وزيري نبود كه مطيع اوامر شاه باشد Ùˆ از Ù„Øاظ سياست خارجي وابستگي كامل به آمريكا داشت.
شاه از نخست‌وزيري منصور راضي نبود، چرا كه او با اصرار جانسون رئيس‌جمهور وقت ايالات متØده Ùˆ سازمان سيا بر مسند نخست‌وزيري تكيه زده بود.(28)
شاه درباره انتخاب آموزگار به نخست‌وزيري چنين Ú¯Ùته بود: «آموزگار را به خاطر درستي Ùˆ دوستي‌اش با دولت آمريكا انتخاب كرده است.»(29)
Ùريدون هويدا ضمن Ú¯Ùتگويي كه با هم در هواپيما داشتيم، مي‌گÙت: «شاهنشاه معتقد است كه بايد به آمريكاييها بگوييم دست از سياست دوپهلوي خود بردارند Ùˆ موضع خويش را در قبال ايران به صراØت اعلام كنند. ضمناً هم شاهنشاه خيلي مايل است مردم به اين Øقيقت واق٠شوند كه تصميم به ايجاد Ùضاي باز سياسي در ايران را شخصاً اتخاذ كرده، Ùˆ اين امر به هيچ‌وجه بر اثر Ùشارهاي وارده از سوي كارتر يا سازمان عÙÙˆ بين‌المللي نبوده است. چون شاهنشاه خود به اين نتيجه رسيده كه مردم ايران در Øال Øاضر به اندازه كاÙÙŠ داراي بلوغ سياسي شده‌اند...»
ولي من Ùˆ Ùريدون با هم به اين نتيجه رسيديم كه همزماني تصميم شاه Ùˆ كارتر خيلي به نظر اعجاب‌انگيز مي‌آيد!(30)
اجبار شاه به اتخاذ سياستهاي ليبرالي
ابراز نگراني Ùˆ ناراØتي مي‌كرد Ùˆ اصرار داشت كه عقيده مرا نيز راجع به دگرگونيهاي اخير ايران بداند. در جواب او Ú¯Ùتم: ‌«شخصاً به اين Øقيقت اذعان دارم كه گرچه آمريكاييها شاه را مجبور به اتخاذ روشهاي ليبرالي كرده‌اند، ولي آنها هرگز ميل ندارند نتيجه يك چنين سياستي به تغييرات بنيادي در ايران منجر شود. چون اگر آمريكاييها واقعاً به دنبال دستيابي به اين هد٠باشند، هيچ چاره‌اي ندارند جز آنكه رضايت شوروي را نيز به دست آورند.»(31)
نقش آمريكا در روي كار آوردن شري٠امامي
در 5 شهريور، در نتيجه Ùشار آمريكا، برادرم، جعÙر شريÙ‌امامي رئيس مجلس سنا Ùˆ مديرعامل بنياد پهلوي را به نخست‌وزيري برگزيد. من از اين انتصاب در كنÙرانسي در برزيل آگاه شدم Ùˆ از انتخابي كه شده بود بي‌نهايت متعجب گرديدم. به نظر من شرايط زمان ايجاب مي‌كرد كه رهبر قويتري انتخاب شود.(32)
Øمايت آمريكا از شاه Ùˆ مخالÙت با رژيم نظامي
در اين اثناء تظاهرات گسترش مي‌ياÙت Ùˆ در اواخر اكتبر در صنعت Ù†Ùت اعتصابي به وقوع پيوست كه توليد را از 8/5 ميليون بشكه در روز به 9/1 ميليون بشكه طي يك Ù‡Ùته، كاهش داد. در 24 اكتبر پس از ديدار چارلز دانكن، قائم‌مقام وزارت دÙاع با شاه، سÙير ساليوان گزارش داد كه وي Ùˆ سÙير بريتانيا به شاه Ú¯Ùته‌اند كه به عقيدة ايشان راه‌ØÙ„ نظامي چاره كار نيست. طبق اطلاع من، اين نظر مورد تأييد كاخ سÙيد نبود. روز بعد، من تذكاريه‌اي از سيك درياÙت كردم كه طي آن خواسته بود اقدام مؤثري براي Øمايت از شاه انجام گيرد، مثلاً سÙر من به تهران با پيامي از رئيس‌جمهوري يا انتشار بيانية Øمايت يا بيانية مشترك پشتيباني از شاه، توسط آمريكا Ùˆ متØدان اصلي‌اش. ليكن، در همان ايام، وزارت امور خارجه، يك گزارش تØليلي از اوضاع ايران تهيه كرده بود كه در آن، ضمن تأكيد بر Øمايت از شاه، اين عقيده ابراز مي‌شد كه ايالات متØده بايد به مخالÙت شديد با برقراري يك رژيم نظامي ادامه دهد.(33)
ضمن يكي از گزارشات خود به واشنگتن نوشتم كه چون پيش‌بيني مي‌كنم شاه درباره تشكيل يك دولت نظامي براي مقابله با بØران Ùعلي از ما نظرخواهي خواهد كرد بهتر است دولت آمريكا از هم‌اكنون در اين باره مطالعه كرده نظر خود را به من ابلاغ نمايد.
براي ما خيلي Ø´Ú¯Ùت‌آور بود كه پاسخ اين سئوال خود را خيلي سريع Ùˆ با صراØت كامل طي چهل Ùˆ هشت ساعت درياÙت كردم. پاسخ واشنگتن اين بود كه به نظر دولت آمريكا بقاي شاه Øائز كمال اهميت است Ùˆ آمريكا از هر تصميمي كه وي براي تثبيت قدرت Ùˆ موقعيت خود اتخاذ كند Øمايت خواهد كرد. در پاسخ واشنگتن با صراØت به اين موضوع اشاره شده بود كه اگر شاه براي استقرار نظم Ùˆ تثبيت Øكومت خود استقرار يك دولت نظامي را ضروري تشخيص دهد آمريكا آن را تأييد خواهد كرد Ùˆ از متن پيام چنين مستÙاد مي‌شود كه آمريكا از هر اقدامي در جهت پايان بخشيدن به اوضاع بØراني ايران Ùˆ سركوب مخالÙان Øمايت مي‌كند.
پيامي كه در پاسخ سئوال مربوط به اØتمال تشكيل دولت نظامي در ايران از واشنگتن درياÙت داشتم نه Ùقط با دستورالعمل‌هاي مبهم Ùˆ مبتذل گذشته مغايرت داشت، بلكه از يك تغيير كلي در سياست آمريكا در جهت Øمايت جدي از شاه Øكايت مي‌كرد.
وقتي كه براي ملاقات زاهدي به خانه‌اش رÙتم او مرا به دÙترش برد Ùˆ به عنوان يك خبر مهم Ùˆ تازه به من Ú¯Ùت كه «برژينسكي اداره امور مربوط به ايران را به دست خود گرÙته است.» او با بياني كه از تلاش Ùˆ مشاركت خود او در اين جريان Øكايت مي‌كرد Ú¯Ùت برژينسكي او را به كاخ سÙيد Ùراخوانده Ùˆ Ú¯Ùته است كه پرزيدنت كارتر نگران اوضاع ايران است Ùˆ در اين شرايط بايد شاه روية Ù…Øكم‌تر Ùˆ قاطع‌تري در پيش بگيرد. زاهدي اÙزود كه برژينسكي او را تشويق كرده است به تهران مراجعت كند Ùˆ شاه را به اتخاذ تدابير جدي‌تري براي ØÙظ رژيم خود وادار نمايد. زاهدي مي‌گÙت به برژينسكي پاسخ داده است كه نمي‌تواند در اين شرايط پست سÙارت ايران را در واشنگتن خالي بگذارد ولي برژينسكي او را نزد رئيس جمهوري برده Ùˆ پرزيدنت كارتر به او Ú¯Ùته است كه شما با خيال راØت به تهران برويد، من سÙير ايران در واشنگتن خواهم بود! زاهدي بعد از Ø´Ø±Ø Ø§ÙŠÙ† جريان Ú¯Ùت كه ديگر درنگ را جايز نشمرده Ùˆ به تهران آمده است تا شاه را در مبارزه سختي كه در پيش دارد ياري كند.
كمي پس از اين ملاقات شاه مرا به كاخ خود Ùراخواند Ùˆ مطالبي را كه قبلاً از زاهدي شنيده بودم بازگو كرد. شاه همچنين از قول زاهدي Ú¯Ùت كه قرار است مطالبي در اين زمينه كتباً به من ابلاغ شود Ùˆ از من پرسيد آيا پيامي در اين خصوص از واشنگتن درياÙت داشته‌ام يا نه.
تا آن موقع از واشنگتن به من ابلاغ شده بود همان مطالبي بود كه در پاسخ سئوال مربوط به اØتمال روي كار آمدن يك دولت نظامي در ايران درياÙت داشته بودم. من از همان پيام مطالبي را در اين زمينه كه آمريكا از هر اقدامي كه شاه براي رÙع بØران كنوني مصلØت بداند Øمايت خواهد كرد براي وي نقل كردم. ظاهراً شاه انتظار مطالب روشن‌تري را داشت Ùˆ مي‌خواست واشنگتن صريØاً توسل به نيروي نظامي را براي سركوب مخالÙان تأييد كند.(34)
Øمايت كارتر از شاه
رئيس‌جمهور Ú¯Ùت كه براي ابراز دوستي نسبت به شاه Ùˆ نگراني از Øوادث تلÙÙ† زده است Ùˆ آرزو كرده كه شاه بتواند به Ù†ØÙˆ اØسن اين مسائل را ØÙ„ كند Ùˆ در مساعي خود براي انجام اصلاØات موÙÙ‚ شود.(35)
بالاخره خود را بازياÙتم Ùˆ با Ù„Øني آرام بخش Ùˆ با قدرت منطق Ùˆ استدلالي كه در توان داشتم سعي كردم اطمينان Ùˆ اعتقاد متزلزل شده شاه را نسبت به آمريكا به دست آورم Ùˆ به او اطمينان بدهم كه آمريكا همچنان پشتيبان او است Ùˆ رئيس‌جمهوري Ùˆ ساير مقامات ارشد آمريكايي كاملاً مسائل Ùˆ مشكلات او را درك مي‌كنند. پس از اين مقدمه اطلاعاتي را كه از منابع سÙارت درباره Ùعاليت‌هاي مخالÙان Ùˆ جريان Øوادث شهرهاي مختل٠ايران به دست آورده بودم در اختيار شاه گذاشتم Ùˆ سعي كردم خيال‌پردازيهاي او را درباره مشاركت خارجيان در اين Øوادث برطر٠سازم. شاه با دقت به ØرÙهاي من گوش داد Ùˆ ظاهراً از اينكه ما چنين اطلاعات دقيقي درباره جزئيات وقايع داخلي ايران داريم Ø´Ú¯Ùت‌زده شده بود.(36)
سوليوان، برژينسكي و سقوط سلطنت پهلوي
مشكل تئوري سوليوان آن بود كه، آمريكا ناگزير از مداخله بسيار گسترده در امور داخلي ايران مي‌گرديد Ùˆ عملاً موجبات Ùˆ امكانات سقوط كسي را از مسند قدرت Ùراهم مي‌آورد كه ساليان بسيار متØد ÙˆÙادار آمريكا بود. زماني كه پيشنهاد سوليوان از طريق وزارت امور خارجه Ø·Ø±Ø Ú¯Ø±Ø¯ÙŠØ¯ØŒ برژينسكي به تأثيرات چنين اقدامي در ميان متØدين آمريكا در سراسر جهان اشاره كرد. برژينسكي اظهار داشت اگر ايالات متØده قصد دارد وارد عمل شود Ùˆ Øتي نيرو در خاك ايران پياده كند، بهتر است كه اين نيرو را در جهت Øمايت از متØد خود به كار گيرد نه آنكه به Ù†Ùع يك دگرگوني موهوم، متØد خود را سرنگون سازد.(37)
تلاش آمريكا براي ØÙظ شاه
در ناهاري كه پس از اين ملاقات در Øضور شاه Ùˆ شهبانو صر٠شد، شاه همچنان منقلب Ùˆ پريشان Øال بود Ùˆ بلومنتال كه مانند ساير Ùرستادگان واشنگتن مأموريت داشت روØيه شاه را تقويت كند در برابر اين وضع متØير مانده بود. او پس از انجام اين ملاقات به من Ú¯Ùت كه از وضع شاه بسيار نااميد شده Ùˆ او را مرد ميدان مبارزه با مشكلات Ùعلي Ùˆ صاØب اراده‌اي كه بتواند دست به اقدامات قاطع Ùˆ مؤثري براي ØÙظ قدرت خود بزند نمي‌بيند.
با وجود اين قاصدان ديگري از واشنگتن هنوز در راه بودند. پس از بلومنتال «بوب Ù€ بووي» مرد شماره سه سازمان سيا به تهران آمد Ùˆ در مذاكرات يك گروه اطلاعاتي Ù€ نظامي با شاه شركت كرد. برنامه مساÙرت هيأت اعزامي آژانس اطلاعات Ùˆ جاسوسي دÙاعي قبلاً پيش‌بيني Ùˆ تنظيم شده بود. آژانس اطلاعاتي دÙاعي كه يك سازمان جاسوسي Ùˆ كسب اطلاعات نظامي است هر سال هيأتي را به تهران مي‌Ùرستاد تا درباره تداركات نظامي كشورهاي همجوار ايران يا دشمنان بالقوه اين كشور Ùˆ همچنين سلاØ‌هاي تازه‌اي كه از طر٠آنها به كار گرÙته شده Ùˆ ممكن است تهديدي براي ايران به شمار بيايد اطلاعاتي در اختيار شاه بگذارند.
شاه در سالهاي گذشته با توجه Ùˆ علاقه زيادي با اعضاي هيأت اعزامي آژانس جاسوسي دÙاعي ملاقات مي‌كرد Ùˆ گزارشات آنها را درباره تداركات نظامي كشورهاي همسايه Ùˆ سلاØ‌هاي تازه آنها به دقت تعقيب مي‌نمود. ولي اين بار اعضاي هيأت مزبور هم شاه ديگري را در مقابل خود ياÙتند كه با نوعي بي‌Øوصلگي Ùˆ بي‌تÙاوتي گزارش هيأت را گوش كرد. Ùˆ با چند سئوال كلي Ùˆ ساده به جلسه خاتمه داد. بووي كه مردي مجرب Ùˆ كاركشته بود Ùˆ قبل از تصدي مقام اخير خود در سيا مدتي به عنوان مشاور وزارت امور خارجه آمريكا كار كرده بود در اين جلسه بيشتر نقش ناظر را داشت، ولي نتيجه‌اي را كه بايد از اين ملاقات بگيرد گرÙت. او هم مثل بلومنتال به اين نتيجه رسيد كه شاه در مقابله با بØران Ùعلي خيلي ناتوان است Ùˆ مردي نيست كه بتوان از او انتظار قاطعيت Ùˆ شدت عمل داشت.(38)
آمريكا و ميزان تأثير بر تصميم‌گيريهاي رژيم پهلوي
آخرين Ùˆ شايد معتبرترين Ùرستاده واشنگتن به تهران سناتور «رابرت بيرد» ليدر اكثريت سناي آمريكا بود. سناتور بيرد كه نه تنها يك سياستمدار كهنه‌كار، بلكه مردي تيزهوش Ùˆ قياÙه‌شناس بود، يك داماد ايراني‌الاصل داشت Ùˆ به همين جهت از نزديك به امور ايران آشنا بود. سناتور بيرد در ماه نوامبر كه بØران ايران به مراØÙ„ Øادي رسيده بود با هواپيماي مخصوص رياست جمهوري با هيأتي از مشاوران Ùˆ اعضاي دÙتر خود به تهران آمد. سناتور بيرد عصر روز ورود خود به تهران به اتÙاق هيأت همراه خود در Ù…ØÙ„ سÙارت با من Ùˆ عده‌اي از اعضاي سÙارت ديدار كردند. او از من خواست كه نظراتم را درباره اوضاع ايران Ùˆ موقعيت شاه بيان كنم. وقتي كه من چهره تاريكي از اوضاع ايران Ùˆ موقعيت شاه را براي او تصوير كردم بيرد Ú¯Ùت كه آنچه در واشنگتن درباره اوضاع ايران شنيده با آنچه من مي‌گويم تÙاوت كلي دارد. سناتور بيرد سپس از قول برژينسكي Ú¯Ùت كه شاه آماده اقدامات قاطعي براي دÙاع از تاج Ùˆ تخت خود مي‌باشد ولي بر اثر روش ابهام‌آميز Ùˆ اظهارنظرهاي ضد Ùˆ نقيض وزارت خارجه Ùˆ سÙارت آمريكا دچار ترديد شده است. بيرد پس از ذكر اين مقدمه Ú¯Ùت كه به او توصيه شده است شاه را از پشتيباني كامل Ùˆ نيرومند آمريكا از خود مطمئن سازد Ùˆ تأكيد نمود كه آمريكا از هر اقدامي كه او براي ØÙظ تاج Ùˆ تخت خود ضروري مي‌داند Øمايت خواهد كرد. من از بيرد پرسيدم كه آيا پيام او به معني تشويق Ùˆ ترغيب شاه براي صدور دستور كشتار مخالÙانش در خيابانها مي‌باشد. بيرد بلاÙاصله Øر٠خود را تعديل كرد Ùˆ Ú¯Ùت منظور او چنين چيزي نيست. من با توجه به تجاربي كه از Ú¯Ùتگوهاي خود با شاه داشتم Ú¯Ùتم پيامي كه قبلاً به آن اشاره كرديد اين سئوال را از طر٠شاه در پي خواهد داشت كه آيا آمريكا تيراندازي به طر٠مخالÙان Ùˆ سركوب كامل آنها را توصيه مي‌كند. بيرد از اين موضوع شوكه شد، ولي بلاÙاصله پذيرÙت كه در رساندن پيامي كه بايد به شاه ابلاغ كند بايد همه جوانب امر را در مدنظر بگيرد.
به هر Øال آنچه در واشنگتن به بيرد Ú¯Ùته شده بود Ùˆ آنچه در تهران به وي Ú¯Ùته شد او را دچار نوعي سردرگمي Ùˆ بلاتكليÙÙŠ كرده بود. من به او توصيه كردم براي اينكه با اÙكار Ùˆ عقايد خود ايراني‌ها هم آشنايي پيدا كند ملاقاتي با خانواده Ùˆ نزديكان داماد ايراني خود ترتيب دهد. بيرد اين پيشنهاد را پذيرÙت Ùˆ قرار شد ØµØ¨Ø Ø±ÙˆØ² بعد قرار صبØانه‌اي با خانواده Ùˆ بستگان داماد ايراني او بگذاريم.
نتيجه‌اي كه از اين ديدار گرÙته شد تقريباً همان بود كه من پيش‌بيني مي‌كردم. اعضاي مسن‌تر خانواده طرÙدار شاه Ùˆ بقاي رژيم بودند ولي وخامت اوضاع را تأييد مي‌كردند. اعضاي جوانتر خانواده به شدت مخال٠شاه بودند Ùˆ مي‌گÙتند براي او راهي جز ترك ايران Ùˆ استعÙا از مقام سلطنت نمانده است. در پايان اين ديدار سناتور Ú¯Ùت كه Øالا متوجه اين واقعيت مي‌شود كه اوضاع ايران خيلي وخيم‌تر Ùˆ پيچيده‌تر از آن است كه در واشنگتن براي او تصوير شده بود.
ملاقات با شاه Ù…Øيط يأس Ùˆ اÙسردگي را كه بر دربار Øاكم بود به بيرد نشان داد. ارزيابي شاه از اوضاع نااميدكننده Ùˆ عكس‌العمل او در برابر ابراز Øمايت Ùˆ پشتيباني آمريكا از طر٠سناتور بيرد منÙÙŠ Ùˆ بي‌تÙاوت بود. ناهار در Øضور شاه Ùˆ شهبانو پس از اين ملاقات مصيبت‌بارتر بود. در تمام مدت ناهار Ùقط شهبانو به سئولاتي كه گاه از طر٠من يا سناتور Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÙŠâ€ŒØ´Ø¯ پاسخ مي‌داد Ùˆ شاه ساكت Ùˆ صامت به سق٠خيره شده بود. شاه تقريباً غذا هم نخورد Ùˆ قياÙه‌اش بيشتر شبيه آدمي بود كه از گناهي كه مرتكب شده شرمگين است. در اين چند ماه گويي به اندازه چندين سال پير شده، رنگ چهره‌اش پريده Ùˆ لاغر Ùˆ شكسته شده بود.
متأسÙانه پس از ناهار Ùرصت صØبت زيادي با سناتور بيرد نداشتم، زيرا سناتور مي‌خواست مستقيماً با هلي‌كوپتر به Ùرودگاه برود Ùˆ من هم در سÙارت جلسه‌اي براي مذاكره درباره تخليه تدريجي خانواده‌هاي آمريكايي از ايران ترتيب داده بودم Ùˆ Øضور من در اين جلسه ضروري بود، با وجود اين در چند دقيقه‌اي كه قبل از عزيمت سناتور بيرد به Ùرودگاه با او ضØبت كردم درياÙتم كه تصوير تاريكي از وضع شاه Ùˆ اوضاع عمومي ايران در ضمير او نقش بسته Ùˆ او هم به اين نتيجه رسيده است كه ديگر نمي‌توان به شاه اميد بست.(39)
اعزام هايزر به تهران براي ØÙظ انسجام نيروهاي مسلØ
عصر روز دوم ژانويه به من اطلاع دادند كه ژنرال آلكساند هيگ Ùرمانده كل نيروهاي سازمان پيمان آتلانتيك مي‌خواهد با خط ويژه تلÙني با من صØبت كند. تلÙÙ† هيگ براي من غيرعادي Ùˆ غيرمنتظره بود Ùˆ وقتي كه با او تماس گرÙتم هيگ Ú¯Ùت كه از واشنگتن دستوري براي او رسيده Ùˆ به معاون وي «هايزر» مأموريت داده‌اند كه براي ØÙظ انسجام نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ø§ÙŠØ±Ø§Ù† به تهران بيايد. به عقيده هيگ گزارشهايي كه ما درباره وضع متشنج نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ùˆ امكان از هم پاشيدن آن پس از عزيمت شاه به واشنگتن داده بوديم موجب نگراني شده Ùˆ هايزر مأموريت ياÙته بود موجبات پيوستگي نيروهاي Ù…Ø³Ù„Ø Ùˆ انتقال ÙˆÙاداري Ùˆ اطلاعات آنها را از شاه به Øكومت بختيار Ùراهم سازد.
روز بعد هايزر با لباس شخصي در يك هواپيماي باري 747 كه وسائل نظامي به ايران Øمل مي‌كرد وارد تهران شد. او مستقيماً از Ùرودگاه به Ù…ØÙ„ اقامت ما در سÙارت آمد. Øالتي آشÙته Ùˆ عصباني داشت Ùˆ موضوع استعÙاي هيگ از Ùرماندهي نيروهاي پيمان آتلانتيك Ùˆ نتايج آن در روابط آمريكا Ùˆ متØدين اروپايي ما Ùكر او را به خود مشغول داشته بود. هايزر همچنين از اينكه موضوع مأموريت او باعث استعÙاي هيگ شده ناراØت به نظر مي‌رسيد ولي تأكيد مي‌كرد كه اين موضوع بهانه‌اي بيش نبوده Ùˆ مقدمات استعÙاي هيگ بر اثر اختلاÙات او با سياستهاي Øكومت كارتر در قبال سازمان پيمان آتلانتيك قبلاً Ùراهم شده بود.(40)
شاه تسليم پيشنهادهاي سÙارت آمريكا
شناخت ما از نيروهايي كه عليه او به مبارزه برخاسته بودند، بسيار اندك بود، ولي اظهارات ضدآمريكايي آنان دليل كاÙÙŠ بود تا ما را در Øمايت‌هايمان از شاه، مصمم‌تر سازد. در اول نوامبر، سÙير سوليوان به اين نتيجه رسيده بود كه لازم است به رهبران مخالÙين براي مشاركت در امور ايران، نقشي وسيع‌تر از آنچه شاه آمادگي‌اش را داشته است، واگذار شود. البته من نمي‌توانستم با اين نظر مواÙقت كنم... بايد بگويم كه شاه تسليم پيشنهادهايي بود كه از سÙارت ما انشاء مي‌شد(!!) در اواخر سال ميلادي، شاپور بختيار، Ùردي ميانه‌رو «تØصيل‌كرده غرب» Ùˆ مجرب، مسئوليت نخست‌وزيري را پذيرÙت. اين شخص... Ùوراً از شاه خواست، ايران را ترك كند... براي برقراري نظم Ùˆ آرامش، شاه مي‌بايست ايران را ترك مي‌كرد. در Øالي كه من با شاه مواÙÙ‚ بودم كه اين امر بايد پس از تشكيل دولت ثابت، Ùˆ طبق برنامه Ùˆ همراه با ØÙظ شئون وي انجام گيرد.
سوليوان توصيه مي‌كرد كه ما با نظر شاه مخالÙت كنيم Ùˆ مصرانه از او بخواهيم Ùوراً ايران را ترك گويد Ùˆ سعي كنيم نوعي دوستي Ùˆ هم‌پيماني با آيت‌الله خميني برقرار كنيم. من با اين پيشنهاد مخال٠بودم. زيرا شاه Ùˆ بختيار Ùˆ قواي نظامي ايران، به Øمايت آمريكا نياز داشتند.»(41)
تلاش آمريكا براي كودتا در ايران
در بØبوØÙ‡ اين Ùعاليت‌ها زنگ تلÙÙ† به صدا درآمد Ùˆ نيوسام معاون وزارت امور خارجه آمريكا كه از واشنگتن صØبت مي‌كرد Ú¯Ùت از اتاق وضع Ùوق‌العاده در كاخ سÙيد با من صØبت مي‌كند Ùˆ هم‌اكنون جلسه‌اي به رياست برژينسكي براي بررسي اوضاع ايران تشكيل شده Ùˆ مي‌خواهند تازه‌ترين اطلاعات را درباره اوضاع درياÙت كنند. من در چند جمله كوتاه گزارش وضع موجود را دادم Ùˆ Ú¯Ùتم چون گرÙتار مشكل نجات بيست Ùˆ شش Ù†Ùر پرسنل نظامي آمريكا هستم بيش از اين نمي‌توانم صØبت كنم. نيوسام وضع مرا درك كرد Ùˆ بيشتر از اين به صØبت ادامه نداد.(42)
تصميم آمريكا Ùˆ انگليس Ùˆ آلمان در Øمايت از دولت بختيار
اولين اطلاع از مسائل كنÙرانس گوادلوپ را من از پرويز ثابتي شنيدم. او Ú¯Ùت كه از سÙارت آمريكا مي‌آيد Ùˆ با همتاي آمريكايي‌اش (يعني رئيس «سيا»ي سÙارت) ملاقات داشته است. مأمور آمريكايي به اطلاع ثابتي رسانيده كه در گوادلوپ كنÙرانسي تشكيل شده كه در آن علاوه بر كارتر Ùˆ ژيسكاردستن، صدراعظم آلمان (هلموت اشميت) Ùˆ نخست‌وزير انگلستان (جيمز كالاهان) Øضور داشته‌اند. در اين كنÙرانس، كارتر ابتدا Ù…Ø·Ø±Ø ÙƒØ±Ø¯Ù‡ كه Øضور شاه در كشور قابل دوام Ùˆ پشتيباني نيست. به Ú¯Ùته مأمور آمريكايي 3 Ù†Ùر ديگر در بدو امر قدري مقاومت مي‌كنند، لذا كارتر بدواً ژيسكاردستن Ùˆ سپس اشميت را مواÙÙ‚ مي‌كند Ùˆ كالاهان وقتي خود را در اقليت مي‌بيند، مجبور به مواÙقت مي‌شود. ثابتي اين اطلاع را به من داد Ùˆ من Ú¯Ùتم: اين مأمور آمريكايي چنان مطالب را به شما Ú¯Ùته كه گويي شخصاً در جلسه Øضور داشته! جواب ثابتي را به خاطر ندارم، ولي روشن است كه رئيس «سيا»ي سÙارت مي‌توانسته به دليل موقعيتش از كليات مسئله باخبر شود. چرا او موضوع را به ثابتي Ú¯Ùت Ùˆ وي به من منتقل نمود، پاسخ روشن است Ùˆ اØتمالاً هد٠اين بوده كه ثابتي Ùˆ من در جريان سياست روز آمريكا Ùˆ غرب قرار داشته باشيم Ùˆ از دولت بختيار، كه مورد Øمايت Ùˆ در واقع آخرين اميد آمريكاست، Øمايت كنيم.(45)
شاه ملتمسانه پرسيد: مي‌روم، اما به كجا بروم؟
در همين ايام پيامي از واشنگتن درياÙت داشتم مبني بر اينكه در اولين Ùرصت شاه را ملاقات كنم Ùˆ به او بگويم كه دولت ايالات متØده آمريكا مصلØت شخص شاه Ùˆ Ù…ØµØ§Ù„Ø ÙƒÙ„ÙŠ ايران را در اين مي‌بيند كه هر Ú†Ù‡ زودتر ايران را ترك گويد. تصميم شاه به خروج از ايران قبل از وصول اين پيام از طريق وسائل ارتباط جمعي منتشر شده ولي شاه رسماً آن را اعلام نكرده بود Ùˆ هنوز هم ترديدهايي در اين مورد وجود داشت. ابلاغ چنين پيامي از طر٠سÙير يك كشور به رئيس مملكتي كه در آن مأموريت دارد كار ساده‌اي نيست، ولي در ملاقات‌ها Ùˆ Ú¯Ùت‌وگوهاي من با شاه طي چند ماه اخير به قدري مطالب عجيب Ùˆ غيرعادي رد Ùˆ بدل شده بود كه ابلاغ اين پيام هم خيلي غيرعادي به نظر نمي‌رسيد. شنيدن اين پيام هم براي شاه چيز عجيب Ùˆ غيرمنتظره‌اي نبود. من تا آنجا كه مي‌توانستم با Ù„ØÙ† ملايم Ùˆ مهربان مضمون پيام واشنگتن را به شاه ابلاغ كردم. او با دقت Ùˆ آرامش به پيامي كه او را به ترك كشورش دعوت مي‌كرد گوش داد Ùˆ وقتي كه ØرÙهاي من تمام شد رو به من كرد Ùˆ با Ù„Øني كم Ùˆ بيش ملتمسانه Ú¯Ùت «خيلي خوب، اما كجا بايد بروم؟»(46)
Øمايت رئيس مستشاري آمريكا از رهبران ارتش
در اقامتگاه ژنرال گاست، رئيس هيأت مستشاري آمريكا در تهران گذراند... سÙر نامبرده به منظور تقويت روØÙŠ اÙسران بلندپايه شاه (كه بعضي از آنها Ùˆ از جمله ارتشبد اويسي از كشور Ùرار كرده بودند) به ايران آمد Ùˆ مأموريت او اين بود كه مشاراليهم را براي همكاري با شاپور بختيار در مقطع سÙر شاه به خارج از كشور Ùˆ برنامه‌ريزي يك كودتاي نظامي براي بازگرداندن شاه Ùراري به ايران (تكرار تاريخ 28 مرداد 32) كمك كند!(47)
پي‌نويس‌ها:
1ـ گلشائيان، عباسقلي، خاطرات من يا گذشته‌ها و انديشه‌هاي زندگي، چاپ اول، تهران، انتشارات اينشتين، 1377، جلد 1، ص 75.
2ـ گلشائيان، همان، صص 63 و 64.
3ـ گلشائيان، همان، ص 154.
4ـ گلشائيان، همان، ص 718.
5ـ هوشنگ مهدوي، عبدالرضا، سياست خارجي ايران در دوره پهلوي (1357ـ1300)، چاپ سوم، نشر البرز، 1375، صص 88 و 89.
6Ù€ تÙرشي، مجيد، گزارشهاي Ù…Øرمانه شهرباني (1326Ù€1324)ØŒ چاپ اول، سازمان اسناد ملي ايران، 1371ØŒ جلد دوم، ص Ù†ÙÙ‡.
7ـ هوشنگ مهدوي، همان، صص 116 و 117.
8Ù€ تÙرشي، همان، ص 328.
9Ù€ تÙرشي، همان، ص 339.
10Ù€ معتضد، خسرو، ناكامان كاخ سعدآباد، چاپ دوم، تهران، انتشارات زرين، 1375ØŒ جلد دوم، صÙØÙ‡ 837.
11Ù€ لاينگ، مارگارت، مصاØبه با شاه، ترجمه: اردشير روشنگر، چاپ اول، تهران، نشر البرز، 1371ØŒ ص 186.
12ـ گلشائيان، همان، صص 957 و 958.
13Ù€ هويدا، Ùريدون، سقوط شاه، ترجمه: Ø.ا. مهران، چاپ سوم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1365ØŒ ص 131.
14Ù€ اسÙندياري بختياري، ثريا، كاخ تنهايي، ترجمه: اميرهوشنگ كاوسي، چاپ سوم، تهران، نشر البرز، 1371ØŒ ص 215.
15Ù€ نجاتي، غلامرضا، ماجراي كودتاي سرلشكر قرني، چاپ اول، تهران، موسسه خدمات Ùرهنگي رسا، 1373ØŒ ص 17.
16ـ نجاتي، همان، ص 49.
17ـ سوليوان، همان، ص 74.
18Ù€ روØاني، Ùخر، اهرمهاي سقوط شاه Ùˆ پيروزي انقلاب اسلامي، چاپ اول، نشر بليغ، 1370ØŒ جلد اول٠ص 266.
19Ù€ روØاني، همان، ص 262.
20Ù€ Ùردوست، Øسين، ظهور Ùˆ سقوط سلطنت پهلوي، چاپ هشتم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1374ØŒ ص 382.
21ـ لاينگ، همان، ص 209.
22Ù€ Ùردوست، همان، ص 409.
23Ù€ Ùردوست، همان، ص 338.
24Ù€ Ùردوست، همان، صص 335 Ùˆ 336.
25Ù€ هاشمي، Ù…Øسن، هاشمي رÙسنجاني دوران مبارزه، چاپ اول، تهران، دÙتر نشر معار٠انقلاب، 1376ØŒ جلد اول، ص 117.
26Ù€ اختريان، Ù…Øمد، نقش اميرعباس هويدا در تØولات سياسي اجتماعي ايران (بهمن 43 Ù€ مرداد 56) چاپ اول، انتشارات علمي، 1375ØŒ ص 31.
27ـ اختريان، همان، ص 32.
28ـ اختريان، همان، ص 65.
29ـ اختريان، همان، ص 179.
30Ù€ راجي، پرويز، خدمتگزار تخت طاووس، ترجمه: Ø.ا. مهران، چاپ چهارم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1365ØŒ ص 87.
31ـ راجي، همان، ص 80.
32Ù€ پهلوي، اشرÙØŒ من Ùˆ برادرم، چاپ اول، نشر علم، 1375ØŒ ص 345.
33Ù€ برژينسكي، ژ، سقوط شاه جان گروگانها Ùˆ مناÙع ملي، ترجمه: منوچهر يزدان‌يار، انتشارات كاوش، 1371ØŒ ص 15.
34Ù€ سوليوان، ويليام، خاطرات دو سÙير ‌(مأموريت در ايران)ØŒ ترجمه، Ù…Øمود طلوعي، چاپ سوم، نشر علم، 1375ØŒ صص 158 تا 160.
35Ù€ برژينسكي، ژ، سقوط شاه جان گروگانها Ùˆ مناÙع ملي، ترجمه: منوچهر يزدان يار، انتشارات كاوش، 1371ØŒ ص 13.
36ـ سوليوان، همان، ص 146.
37Ù€ لدين، مايكل، شاه Ùˆ كارتر، ترجمه: مهدي اÙشار، چاپ اول، دنياي كتاب Ùˆ انتشارات دبير، 1371ØŒ ص 77.
38ـ سوليوان، همان، ص 180.
39ـ سوليوان، همان، صص 181 و 182.
40ـ سوليوان،‌ همان، صص 206 تا 209.
41Ù€ روØاني، Ùخر، اهرمهاي سقوط شاه Ùˆ پيروزي انقلاب اسلامي، چاپ اول، نشر بليغ، 1370ØŒ جلد اول، ص 138.
42ـ سوليوان، همان، ص 228.
43ـ برژينسكي، همان، ص 29.
44ـ سوليوان، همان، صص 193 و 194.
45Ù€ Ùردوست، Øسين، ظهور Ùˆ سقوط سلطنت پهلوي، چاپ هشتم، تهران، انتشارات اطلاعات، 1374ØŒ صص 598 Ùˆ 599.
46ـ سوليوان، همان، صص 206 تا 209.
47Ù€ روØاني، همان، ص 158.
به نقل از: با بيست‌ساله‌ها؛ شامل:
ـ مستشاران و كارشناسان بيگانه
ـ دخالت خارجي‌ها در امور كشور
Ù€ طرØ‌هاي ضدملي Ùˆ ضدايراني تعقيب شده از سوي سازمان‌هاي اطلاعاتي بيگانه،
، مركز بررسي اسناد تاريخي