آنجا كه اين رويداد اثرات گسترده اي در روابط خارجي كشور ما داشته بايد در دستور بررسي‌هاي رسانه اي قرار گيرد. به هر Øال‌‌ پس از اشغال سÙارت امريكا در تهران بØراني در روابط پيش آمد Ùˆ در پي آن به دستور كارتر دارايي‌هاي ايران توقي٠شد. سپرده‌هاي عظيم ايران در بانك‌هاي امريكايي پشتوانه‌‌اي براي دولت به Øساب مي‌آمد؛ هنگامي كه اموال ايران توقي٠شد، ‌مصونيت اموال ايران ناديده انگاشته شد. در Øالي كه بر پايه اصول Øقوق بين‌الملل، يك دولت در قلمرو دولت ديگر داراي دو نوع مصونيت است، نخست Ù…Øاكمه، چراكه دولت‌ها بنا به اصول Øقوق بين الملل ‌برابر هستند Ùˆ نمي‌توانند يكديگر را در كشور خود Ù…Øاكمه ومØكوم كنند. همچنين ‌دارايي‌ها واموال هر دولتي نيز در قلمرو دولت ديگر از توقي٠و اينكه در معرض اجراي اØكام قرار گيرند مصونيت دارند. اما با دستور رئيس جمهور امريكا مبني بر مسدود كردن اموال ايران اينگونه برداشت شد كه اين مصونيت‌ها منتÙÙŠ شده است در Øالي كه چنين نبود؛ البته كارتر دستور خود را مستند بر گروگانگيري اعضاي سÙارت امريكا در تهران بر شمرد Ùˆ به اين ترتيب يك سلسله دعاوي از طريق‌اÙراد‌Øقيقي Ùˆ شركت‌ها عليه ايران در دادگاه‌هاي امريكايي Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯.
در زماني كه گروگانگيري ادامه داشت به تناوب ادعاهايي در دادگاه‌هاي امريكا عليه ايران Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÙŠâ€ŒØ´Ø¯ اما تصميم نهايي اتخاذ نمي‌گرديد. هنگامي كه مذاكرات ايران Ùˆ امريكا آغاز شد بايد اين مسائل نيز Ù…Ø·Ø±Ø Ù…ÙŠ گرديد؛ ‌و از دستور رئيس جمهور امريكا رÙع اثر مي‌شد تا اموال ايران آزاد Ùˆ دعاوي عليه ايران ملغي شوند. بنابراين هنگامي كه امر گروگان‌ها به مجلس ارجاع شد مجلس مصوبه‌اي با عنوان چهار شرط در آبان‌ماه 1359 تصويب كرد. در آن چهار شرط تأكيد شده بود كه در مرØله نخست بايد تمام اموال ايران آزاد Ùˆ رÙع توقي٠و سپس تمامي دعاوي عليه ايران لغو Ùˆ ابطال شوند. اما هنگامي كه مذاكره ميان نمايندگان ايران Ùˆ امريكا به گونه‌اي غيرمستقيم Ùˆ ‌با ميانجيگري الجزاير ‌آغاز گرديد؛ هنگامي كه قطعنامه مجلس از طريق ميانجي‌هاي الجزايري در اختيار دولت امريكا قرار گرÙت كارتر رئيس جمهور امريكا با پذيرش كلي اصل آن، پيشنهادهايي را در اين زمينه ارائه داد كه متن آن در مجموعه صورتجلسات مذاكرات گروه ايراني وجود دارد. كارتر در آستانه برگزاري دومين دوره انتخابات رياست جمهوري امريكا بود Ùˆ علاقه Ùˆ اصرار شديدي به آزاد شدن اعضاي سÙارت امريكا Ùˆ بازگرداندن آنان به امريكا به عنوان يك برگ برنده در اين انتخابات داشت. از اين رو بي درنگ پيشنهاد متقابل مثبت Ùˆ قابل قبولي را به ميانجي الجزايري ارائه داد كه اگر ايران با اندك دستكاري پذيرÙته بود نيازي به امضاي بيانيه‌هاي الجزاير وجود نداشت Ùˆ زمينه بهبود روابط ايران Ùˆ امريكا را هم Ùراهم مي كرد. به نظر من پذيرش پيشنهاد اوليه كارتر بيشتر از آنچه بعداً تواÙÙ‚ شد مناÙع ايران را تأمين مي كرد. ولي اين گروگان‌ها كه بايد هرچه زودتر آزاد مي شدند درگير Ú¯Ùت‌وگوهاي دو طر٠با ميانجيگري وزير امور خارجه الجزاير مرØوم بن ÙŠØيي شدند. پس از Øدود دو ماه Ú¯Ùت‌وگو سرانجام متني آماده شد كه در آن دو طر٠تواÙÙ‚ كردند دعاوي به يك ديوان داوري ارجاع داده شوند تا ميان ايران Ùˆ شهروندان امريكايي داوري انجام گيرد. بنابراين اين مذاكرات منتهي به امضاي بيانيه ØÙ„ ÙˆÙصل دعاوي در 29 دي ماه 1351 Ùˆ تأسيس ديوان داوري ايران Ùˆ امريكا در لاهه هلند شد.
آيا آقاي بهزاد نبوي به عنوان وزير مشاور در امور اجرايي، نماينده مناسبي براي ايران در اين Ú¯Ùت‌وگوها بود؟
‌اينگونه Ú¯Ùت‌وگوها كه به مسائل خارجي كشور مربوط است بايد از سوي وزير امور خارجه كه در برابر مجلس پاسخگوست انجام شود. ولي در مذاكرات مربوط به مسائل مالي Ùˆ Øقوقي ايران Ùˆ امريكا بهزاد نبوي مسئوليت را به عهده گرÙت كه معاون اجرايي نخست وزير بود. يك هيأت از چند وزارتخانه Ùˆ بانك مركزي هم در كنار او بودند. ‌
در سال 1975 يك مواÙقتنامه در الجزاير ميان ايران Ùˆ عراق به عنوان Øسن همجواري به امضا رسيد؛ ‌گÙت‌وگوهاي آن عهدنامه از سوي شادروان عباسعلي خلعتبري وزير خارجه وقت ايران انجام شد. او يك ديپلمات كارآزموده Ùˆ كاردان بود Ùˆ با توانايي‌هايي كه داشت در اين عهدنامه مناÙع ايران در اروند رود ØÙظ شد Ùˆ تلاش صدام هم براي برهم زدن آن باÙداكاري ملت ايران ناكام ماند. ولي بهزاد نبوي تجربه Ùˆ توانايي براي اين مذاكرات مالي Ùˆ Øقوقي پيچيده Ùˆ داراي ابعاد بين المللي را نداشت. او Øتي كوشش نكرد از تعداد معدودي كه از نظر Øقوقي كم Ùˆ بيش مي توانستند او را ياري كنند كمك بگيرد Ùˆ در گروه او يك Øقوقدان قابل قبول نيز وجود نداشت. البته پس از آنكه اين تواÙقنامه منتشر شد اين واقعيت روشن شد كه بهزاد نبوي Øتي به رهنمودهاي گروه مذاكره‌كننده ايراني از نظر مالي هم توجه نكرده است.
علت اين امر چه بوده؟
اين از رازهاي سربه‌مÙهري است كه تا به Øال روشن نشده براي مثال ‌اÙرادي كه از بانك مركزي در Ú¯Ùت‌وگوها شركت داشتند خواهان ‌برطر٠شدن توقي٠سپرده‌هاي ايران Ùˆ بازپس دادن ‌تدريجي وام‌ها از سوي ايران در چارچوب همان قراردادهاي وام رژيم شاه بودند‌ چرا كه بر طبق Ù…Øاسبات مالي خود به اين نتيجه رسيده بودند. اما هنوز مشخص نيست كه به Ú†Ù‡ دليلي Ùˆ به دستور Ú†Ù‡ كسي بهزاد نبوي شخصاً تصميم مي‌گيرد Ùˆ تمام وام‌هاي ايران بي درنگ با امضاي بيانيه‌ها بازپرداخت مي‌شوند.
مهمترين ضعÙ‌هاي قرارداد الجزاير چيست؟
هنگامي كه بهزاد نبوي در تاريخ 24 دي‌ماه 1359‌ در مجلس Øاضر شد، پيش نويس بيانيه‌هاي الجزاير را به عنوان مواÙقتنامه ايران Ùˆ امريكا دراختيار داشت اما آنها را ‌به ناروا به اطلاع نمايندگان مجلس نرساند Ùˆ اين مواÙقتنامه‌ها را كه تعهدات بزرگي براي دولت ايران در آن ايجاد شده بود به صورت لايØÙ‡ به مجلس تقديم نكرد. در اين تواÙقنامه‌ها براي دولت ايران تعهداتي ايجاد كرده بود كه بايد مجلس ‌از آن آگاه مي شد Ùˆ آنها را تصويب يا رد مي كرد. در نتيجه هنگامي كه يك ‌مجوز كلي در زمينه ارجاع اختلاÙات به داوري از مجلس گرÙتند در تاريخ 29 دي ماه 1359 تواÙقنامه پاياني را امضا كردند ولي تنها در 6 بهمن 1359 گزارشي از آن به مجلس رسيد. Øال آن كه قبل از امضاي اين مواÙقتنامه مجلس بايد مطلع مي‌شد Ùˆ طبق اصل 77 قانون اساسي اين مواÙقتنامه به تصويب كامل مجلس مي‌رسيد.
ولي به غير از بند ارجاع اختلاÙات به ديوان داوري اصل قرارداد به تصويب مجلس نرسيد Ùˆ اين مهمترين نقطه ضع٠آن بود.
بنابراين مجلس از بندهاي بيانيه الجزاير اطلاع نداشت؟
مجلس در ناآگاهي كامل به سر برد Ùˆ از اين موضوع Øساس به دور Ù†Ú¯Ù‡ داشته شد.
‌اينكه شهيد رجايي Ùˆ هيأت دولت در اين زمينه اطلاع داشته‌اند را نمي‌دانم ولي اگر به صورت مذاكرات مجلس در تاريخ 24 دي ماه 1359 رجوع كنيد شاهد نظرات خوب نمايندگاني به ويژه شهيد آيت براي كسب تضمين از امريكا در مورد اجراي اØكام ديوان عليه آن دولت خواهيد بود ولي به اين توصيه‌ها هرگز توجه نشد.
بيانيه الجزاير از بخش‌هايي تشكيل شده كه بسياري از كارشناسان ‌اين بيانيه را يكي از ضعيÙ‌ترين ‌قراردادهاي مورد تصويب براي يك دولت مي‌پندارند، استناد اين نظر كارشناسان Ùˆ Øضرت عالي براين امر چيست؟
نخست بايد با مندرجات اين مواÙقتنامه بين المللي كه به آن نام «بيانيه » داده شده است آشنا شويم. كاري كه در سه دهه گذشته رسانه‌ها كمتر به آن پرداخته Ùˆ صدا Ùˆ سيما هم سكوت مطلق درباره آن داشته است.
اين بيانيه‌ها از 3 بخش تشكيل شده‌اند. يك بخش از آن مربوط به تعهدات كلي جمهوري اسلامي است. در بخش دوم ØÙ„ Ùˆ Ùصل دعاوي پيش‌بيني شده Ùˆ بخش سوم، سند تعهدات ‌نام گذاري شده است.
گروه مذاكره كننده ايراني در تدوين، تنظيم Ùˆ نگارش اين مواÙقتنامه‌ها نقش انÙعالي داشته يعني اين مواÙقتنامه‌ها را دولت يا گروه مذاكره كننده امريكايي تنظيم كرده Ùˆ گروه مذاكره ايراني‌‌ ‌به بسياري از مندرجات آن دقت نكرده Ùˆ در هر Øال بهزاد نبوي آن را امضا كرده‌است؛ اين در Øالي است كه در چنين تواÙقنامه‌هاي بااهميتي بايد بند به بند آن موردبررسي موشكاÙانه آن هم از سوي Øقوقدانان Ùˆ كارشناسان مالي قرار مي گرÙت.
اين تواÙقنامه تنها به زبان انگليسي امضا شده ‌و نسخه Ùارسي آن به امضاي نمايندگان امريكايي نرسيده است. در صورتي كه در تمامي تواÙقنامه‌هاي دوجانبه رسم بر اين است كه مواÙقتنامه به زبان‌هاي دوطر٠به امضا مي‌رسد.
من يقين دارم كه گروه مذاكره كننده بسياري ازبندهاي اين مواÙقتنامه را اصلاً درك نكرده Ùˆ Ù†Ùهميدند كه Ú†Ù‡ تعهداتي براي كشور ايجاد كرده اند.
بيشتر بخش‌هاي اين تواÙقنامه به ضرر كشورما بود Ùˆ شايد در تاريخ ايران كمتر مواÙقتنامه‌اي را مي‌توان با اين ‌درجه از يكسويه بودن ياÙت. ‌تعهدات ايران به طور بسيار روشن Ùˆ گسترده Ùˆ تعهدات امريكا بسيار مبهم Ùˆ Ù…Øدود Ùˆ با قيد ‌آمده اند.
مهمترين تعهدات جمهوري اسلامي در اين راستا چه بوده است؟
در آخرين روزهاي مذاكره، هيأت ايراني مواÙقت كرد كه بدهي‌هاي مدت‌دار ايران نقد ويا به Ø§ØµØ·Ù„Ø§Ø Øقوقي Øال شوند Ùˆ Ùوراً پرداخت گردند؛ بنابراين در اين مواÙقتنامه‌ها سه رقم پيش‌بيني شده است. نخست سه‌ميليارد Ùˆ 667 ميليون دلار كه همان روز آزادسازي گروگان‌ها در اختيار Ùدرال ‌رزرو، نماينده Ùˆ كارگزار مالي امريكا قرار گرÙت تا از طر٠ايران بدهي‌هاي ادعايي ايران به بانك‌هاي امريكايي Ùˆ Øتي غير امريكايي پرداخت شود. اين امر شايد Ø´Ú¯Ùت‌انگيز باشد كه دولت ايران Ùˆ امريكا كه رودرروي هم بودند. به موجب اين بيانيه دولت امريكا به عنوان وكيل ايران انتخاب شده تا بدهي‌هاي دولت ايران را بپردازد Ùˆ اين ‌از موارد معدود ‌در تاريخ روابط دولت‌ها‌ به Øساب مي‌آيد كه يك دولت به دولت ديگر چنين وكالتي بدهد. بعدها هم مشخص شد كه ‌اين رقم، 400 ميليون دلار اضاÙه‌تر از اصل Ùˆ بهره بدهي‌هاي ايران ‌بوده است ولي دولت امريكا تا چند سال از بازپرداخت آن خودداري مي‌كرد.
همچنين رقم يك ميليارد و 418 ميليون دلار نيز به نام دولت الجزاير در بانك مركزي انگلستان سپرده شد و اين هم در مصوبه چهار شرط مجلس اصلاً جايي نداشت. ‌واريز اين وجوه براي آن بود كه بدهي‌هاي بخش خصوصي ايران به بانك‌هاي امريكايي بازپرداخت شود.
همچنين اÙرادي از بانك مركزي ‌براي ØÙ„ Ùˆ Ùصل اين رقم به لندن رÙتند Ùˆ هنوز مشخص نيست در آن زمان Ù…Øدود چگونه Ùˆ با Ú†Ù‡ Øسابي يك سلسله بدهي‌هاي شركت‌هاي خصوصي را از آن Øساب پرداخت كردند.
پرداخت بدهي‌هاي شركت‌هاي خصوصي از سوي يك دولت در عر٠Øقوقي جايي دارد؟
استدلال طر٠امريكايي اين بود كه دولت ايران اين شركت‌ها را مصادره كرده بنابراين مسئوليت پرداخت ديون آنها را نيز بايد به عهده گيرد. البته مصادره و پرداخت ديون شركت‌ها از سوي دولت اصولاً غيرقانوني بوده است.
رقم سوم به چه ميزان و دليلي بود؟
يك Øساب يك ميليارد دلاري ديگر از اموال ايران به Øساب دولت الجزاير در بانك مركزي هلند اÙØªØªØ§Ø Ø´Ø¯ تا اگر ديوان داوري اØكامي عليه ايران صادر كرد از Ù…ØÙ„ اين يك ميليارد دلار پرداخت شود Ùˆ چون امريكايي‌ها اين اØتمال را مي‌دادند كه شايد اين يك ميليارد دلار كاÙÙŠ نباشد در بيانيه كلي ماده‌اي گذاشتند كه دولت ايران بايد هر وقت اين Øساب به زير 5Ù 0 ميليون دلار رسيد از سپرده‌هاي خود به آن واريز كند تا هميشه اين Øساب در Øد 500 ميليون دلار سرريز باشد.
بنابراين به جاي گرÙتن امتياز Ùˆ آزادي گروگان‌ها امتياز هم داده‌ايم؟
بله. اما اينها امتيازهاي ناروايي بود كه در اثر ضع٠گروه مذاكره كننده ايراني Ùˆ نداشتن اراده ØÙظ Øقوق كشورما اين تعهدات به كشور Ùˆ مردم ايران تØميل شد.
آيا آقاي بهزاد نبوي اين امر را نمي‌Ùهميده؟
به هرØال اين اتÙاق تلخ در سايه سانسور كامل رسانه‌اي رخ داد. من شرايط آن زمان را ناديده نمي‌گيرم. اشتباهات مسئولان را هم قابل اغماض مي‌دانم ولي پذيرش چنين تعهدات غير متعار٠و نامعقولي پرسش‌برانگيز است.
قطعاً چنين تواÙقنامه‌اي را يك دانشجوي سال اول علوم سياسي يا Øقوق هم امضا نمي‌كند.
بله. صØÙŠØ Ø§Ø³Øª. اينها با Øقوقداني اصلاً مشورت نكرده‌اند Ùˆ در گروه خود هم Øقوقدان واردي نداشته اند. در اين مذاكرات نابرابر برخلا٠تمامي قواعد جهاني با ايجاد Øساب يك ميليارد دلاري، پيشاپيش Ùرض Ù…Øكوميت ايران را در اين ديوان داوري نيز پذيرÙته‌اند.
پس از اينكه اين بيانيه‌ها در تاريخ 29 دي 1359 امضا شد در تابستان 1360 يك مواÙقتنامه ديگر ميان بانك مركزي ايران Ùˆ Ùدرال رزرو، نماينده مالي دولت امريكا Ùˆ بانك مركزي الجزاير Ùˆ بانك مركزي هلند امضا شد كه اصطلاØاً به آن مواÙقتنامه Ùني Ú¯Ùته اند. اين مواÙقتنامه هم مواردي ‌دارد كه تنها به دو نكته آن اشاره مي‌كنيم.
در يكي از بندها پيش‌بيني شده كه چنانچه موجودي Øساب ايران از 500 ميليون دلار كمتر شد بانك مركزي از سپرده‌هاي خود به آن واريز كند تا هميشه سق٠آن از نيم ميليارد دلار بيشتر باشد. با اين مواÙقتنامه جديد، بانك مركزي، تعهد دولت بر بيانيه الجزاير را تضمين كرد.
همچنين بانك مركزي ايران به بانك مركزي الجزاير اجازه داد كه هرگاه Øكمي عليه ايران صادر شد، رئيس ديوان داوري اين Øكم را به بانك مركزي الجزاير ارسال كند تا بانك مركزي الجزاير به بانك مركزي هلند دستور دهد كه مبلغ Øكم از Øساب ايران به Ùدرال رزرو پرداخت شود. به اين ترتيب Ùرصت اعتراض به اØكامي كه عليه ايران در ديوان داوري صادر مي شدند از دولت ايران گرÙته شد چرا كه اØكام ديوان داوري عليه ايران ظر٠چند روز به اجرا درمي آمدند كه اين هم در تجربه داوري بين المللي بي سابقه بود. هنگامي كه كار ديوان داوري آغاز شد دولت ايران Ùˆ داوران Ùˆ وكلاي ايران با يك چنين چارچوب يكسويه Ùˆ دشواري روبه‌رو بودند.
با توجه به آغاز جنگ تا Ú†Ù‡ Øد تيم ايراني براي درياÙت سلاØ‌هاي جنگي خريداري شده ‌از سوي رژيم پهلوي كه دولت امريكا پس از‌ انقلاب، از تØويل آن خودداري مي‌كرد، كوشا بود؟
همان گونه كه مي‌دانيد دولت بختيار پاره اي از اين قراردادها را لغو كرد اما بخشي ‌از اين قراردادها هنوز پابرجا بود Ùˆ طبق قرارداد الجزاير دولت امريكا متعهد شده بود ساز Ùˆ برگ نظامي را كه ايران خريداري كرده Ùˆ پول آن‌ها را نيز پرداخت كرده بود Ùˆ اموال توقي٠شده ايران را آزاد كند؛ ولي گزارش‌هاي اين Ú¯Ùت‌وگوها نشان نمي دهند كه طر٠ايراني به گونه ويژه در باره ساز Ùˆ برگ نظامي خريداري شده Ú¯Ùت‌وگو كرده باشد. اين اموال نظامي را هم مانند اموال غير نظامي برشمرده Ùˆ خواستار آزاد شدن آنها Ùˆ ارسال به ايران شده اند. البته امريكايي‌ها باز هم اين بند را تابع قوانين داخلي امريكا قرارداده بودند Øال قوانين داخلي ‌امريكا Ú†Ù‡ اثري بر استرداد اموال نظامي Ùˆ غير نظامي ايران داشت در مواÙقت نامه‌ها روشن نبود از طرÙÙŠ ايران وام‌هايي را كه سال‌هاي آينده بايد آن را پرداخت مي‌كرد يك جا باز پس داد‌ ولي از سوي ديگر امريكا از ‌انجام تعهدات قراردادي Ùˆ تعهداتي كه در اين مواÙقت نامه پذيرÙته بود سر باز مي‌زد.
بنابراين تيم ايراني ‌گويا تنها زير قرارداد تنظيم شده از سوي امريكايي‌ها را امضا كرده بودند؟
عملاً اين يك واقعيت است؛ Øتي خودشان هم معني بسياري از عباراتي را كه امضا كردند نمي‌دانستند.
نمي‌دانستند يا… آيا اين قرارداد ضعي٠را سهل‌انگاري مي‌دانيد يا خيانت؟
شايد من نظر مشخصي در اين رابطه داشته باشم اما بهتر است ‌علاقمندان با ديدن اجزاي مختل٠اين مواÙقتنامه خود تصميم بگيرند.
بنابراين سرنوشت اموال ايران خصوصاً اقلام نظامي چه شد؟
اين اموال بويژه اقلام نظامي هرگز به ايران بازنگشت؛ ايران در آن ايام شديداً به Ø³Ù„Ø§Ø Ùˆ ابزار نظامي به خاطر شرايط جنگي خود نياز داشت اما ‌ايران از سازوبرگ نظامي كه Øتي پول آن را پرداخته بود Ù…Øروم شد.
استدلال دولت امريكا چه بود؟
آنها مدعي بودند كه طبق قوانين امريكا اين كشور مي‌تواند به كشوري كه در Øال جنگ است Ø³Ù„Ø§Ø Ù†Ø¯Ù‡Ø¯. اما اين با همان Ù…Ùاد قرارداد الجزاير هم تطابق نداشت چرا كه ايران تمامي تعهدات خود را انجام داده بود تا از اموال او رÙع توقي٠شود.
بنابراين اگر قرار بود امريكا به قوانين خود رجوع كند ‌چرا در اين مواÙقتنامه تعهد به آزاد كردن اموال ايران كرد به هر Øال دولت ايران يك دادخواست بسيار كلي در مورد اموال نظامي به ديوان تسليم كرده بود Ùˆ ما پرونده خريد‌هاي نظامي را ‌به جريان انداختيم Ùˆ در دستور كار ديوان قرار داديم اما عملاً بعد از ما ‌سرعت رسيدگي به اين پرونده كم شد. ‌در Øالي كه تمامي دعاوي امريكايي‌ها عليه ايران سال‌هاست رسيدگي شده است اما تا همين امروز ‌دعاوي ايران باقي مانده است.
مشكل ميرØسين موسوي با شما Ú†Ù‡ بود؟
ايشان قاعدتاً نبايد با من يا گروه ما مشكل مي‌داشتند چرا كه ما به عنوان داوران كشورمان مسئوليت سنگيني را در چنان شرايط دشواري عهده‌دار شده بوديم Ùˆ توÙيقات بزرگي را هم ‌به دست آورده بوديم Ùˆ روز به روز هم پيشرÙت مي‌كرديم.
من در لاهه دو نامه به رئيس ديوان كشور هلند نوشتم. اين نامه‌ها انتشار ياÙتند Ùˆ از اسناد ديوان داوري هستند. ‌او به نامه اول من پاسخ داد. من آنجا صراØتاً به او با دلايل منطقي Ùˆ قانوني Ú¯Ùتم كه شما نبايد عهده‌دار اين مسئوليت شويد؛ به هرØال ØÙظ استقلال Ùˆ بيطرÙÙŠ ديوان كه مورد تأكيد ماده 3 بيانيه ØÙ„ Ùˆ Ùصل دعاوي الجزاير بود براي كشور ما بسيار Øياتي بود چراكه اگر ما از اين موضع كوتاه مي‌آمديم داوري را ‌به ناروا مي‌باختيم Ùˆ متأسÙانه به ‌رغم ‌قوت استدلال ما مسئولان در تهران‌ تسليم Ùرمول مورد نظر امريكا شدند Ùˆ عملاً رئيس ديوان كشور هلند تا بيش از دو دهه سرنوشت تعيين سرداوران در ديوان داوري را البته در جهت مناÙع امريكا در دست گرÙت.
و ما داوري را باختيم.‌
تا هنگامي كه گروه ما در ديوان داوري بود به گونه نسبي برنده داوري بوديم Ùˆ دائماً امكانات دÙاعي ما در Øال پيشرÙت بود. هنگامي كشور ما مي توانست در اين داوري از مناÙع Ùˆ Øقوق خود دÙاع كند كه يك داوري بيطرÙانه Ùˆ مستقل برگزار مي‌شد ولي سرداوراني كه از سوي هلند به دولت ايران تØميل مي شدند عموماً داراي دانش Øقوقي لازم Ùˆ استقلال Ùˆ بيطرÙÙŠ نبودند Ùˆ گرايش‌ها Ùˆ پيروي آنان از خواسته‌هاي دولت امريكا آشكار بود. دراين شرايط ديوان داوري آن هم در يك سرزمين اروپايي از استانداردهاي دادرسي عادلانه به طور كامل Ùاصله گرÙت. اين در Øالي بود كه بر پايه قوانين Ùˆ مقررات Øاكم بر داوري، اصل بيطرÙÙŠ مطلق Ùˆ بي چون Ùˆ چراي سرداور در قوانين داوري كشورهاي اروپايي Ùˆ مقررات جهاني داوري بين المللي از اصول مسلم Ùˆ غير قابل مناقشه بوده Ùˆ هست ولي اين قاعده ‌ارزشمند كه براي آن در كشورهاي اروپايي تقدس قائل هستند به ناروا تنها در مورد دولت جمهوري اسلامي ايران مورد استثنا قرار گرÙت Ùˆ همين امر باعث شد به رغم همه توانايي‌هاي Øقوقدانان ايراني در اين پرونده‌ها زيان‌هاي سنگين مادي Ùˆ معنوي به كشور ما وارد شود. البته مديريت دعاوي هم كه در دوران ما با دقت Ùˆ كنترل كامل پيگيري مي شد متلاشي گرديد. Ùرستادن گروهي ضعي٠به ديوان داوري Ùˆ دولت‌هايي كه اراده Ùˆ توانايي دÙاع از Øقوق ملت ايران را نداشتند نيز از عوامل تأثيرگذار بر ناكامي كشور ما در اين داوري بود.
‌آقاي ميرØسين ‌موسوي در برابر ‌سرداوران منصوب رئيس‌ديوان كشور هلند كوتاه آمد Ùˆ انتخاب سرداور از سوي رئيس‌ديوان كشور هلند را پذيرÙت Ùˆ اين عامل اصلي بازنده شدن ايران در اين داوري بود.
آيا جلسه مشتركي نيز با ميرØسين Ùˆ ديگر سران قوا داشتيد تا اهميت موضوع را براي آنان ØªØ´Ø±ÙŠØ ÙƒÙ†ÙŠØ¯ØŸ
سران كشور هميشه از ما ‌پشتيباني مي‌كردند اما مسئوليت‌هاي اجرايي به دست نخست‌وزير بود. ‌
آيا اين مخالÙت‌ها به انتقادهاي تند برادر شما (اØمد كاشاني) Ùˆ همÙكران شما نظير شهيد آيت ربطي نداشت؟
شهيد آيت كه مخال٠سرسخت موسوي بود در سال ١٣٦٠ترور شد Ùˆ به شهادت رسيد. برادر من آقاي مهندس سيد اØمد كاشاني نيز در مجلس وظاي٠نمايندگي خود را انجام مي داد Ùˆ رهبر معترضان دولت بود. ولي من بعيد مي‌دانم كه مسائل شخصي تا به اين ميزان تأثيرگذار بوده باشند، آنچه‌ مهم است نقش ما Ùˆ همكاران ما در لاهه بودكه با وجود تواÙقنامه ضعي٠الجزاير توانسته بوديم تاØد زيادي ‌از پيشرÙت دعاوي پوچ شركت‌هاي امريكايي جلوگيري Ùˆ دعاوي ايران را پيش ببريم.
هنگامي كه آقاي «لاگرگرن» رئيس كل ديوان داوري استعÙا داد ما چند سرداور را پيشنهاد داديم كه امريكايي‌ها نپذيرÙتند Ùˆ مجدداً‌ به ‌رئيس ديوان كشور هلند متوسل شدند. اما آنها يك مشكل داشتند Ùˆ آن اين بود كه شخص رئيس كل ديوان داوري ‌اين سمت را داشت كه اØكام ديوان داوري را به بانك مركزي الجزاير ابلاغ مي‌كرد Ùˆ انتخاب رئيس كل بايد با تواÙÙ‚ داوران ايراني Ùˆ امريكايي انجام مي‌گرÙت ‌البته از ميان 3 سرداور يكي به عنوان رئيس كل ديوان داوري مي بايست انتخاب شود.
با ‌استعÙاي رئيس كل كه همزمان سرداور شعبه يكم نيز بود ديگر رئيس ديوان وجود نداشت ‌تا اØكام Ù…Øكوميت عليه ايران را ابلاغ كند. امريكايي‌ها درصدد برآمدند تا يكي از سرداوران را به طور موقت براي اين سمت انتخاب كنند اما ‌ما زير بار نرÙتيم زيرا رئيس موقت، در بيانيه ØÙ„ ÙˆÙصل دعاوي پيش بيني نشده بود. دليلي هم وجود نداشت كه براي سرعت بخشيدن در اجراي اØكام ظالمانه اي كه بويژه همين سرداور در شعبه خود صادر مي كرد داوران ايراني از ØÙ‚ قطعي خود صرÙنظر كنند Ùˆ تن به رياست موقت اين سرداور بر ديوان داوري بدهند. در Øالي كه ما مي‌توانستيم داوران امريكايي را با در دست داشتن اين اهرم قانوني ناگزير به پذيرش يك سرداور بيطر٠و مستقل به جاي رئيس قبلي ديوان كنيم.
موضع ما در اين شرايط با توجه به ‌همين بيانيه الجزاير بسيار Ù…Øكم بود اما در روز 12 شهريور امريكايي‌ها سعي كردند جلسه‌اي برگزار كنند Ùˆ برخلا٠نص بيانيه الجزاير، سرداوري را كه ما با او مخال٠بوديم،‌ به عنوان رئيس موقت ديوان انتخاب كنند Ùˆ اين به معناي پايمال كردن Øقوق ايران بود‌، ‌بنابراين ما از تشكيل اين جلسه جلوگيري كرديم.
يعني در جلسه Øاضر نشديد؟
اگر ما در جلسه Øاضر نمي‌شديم اين انتخاب صورت مي‌گرÙت، بنابراين ‌مانع از ورود ‌اين سرداور‌‌ به اين جلسه شديم. اين سرداور قبلاً دچار مشكل بود Ùˆ بارها دولت ايران درخواست بركناري او را كرده Ùˆ نسبت به او ابراز بي اعتمادي كرده بود.
مي‌گويند آن سرداور سيلي هم از هيأت ايراني خورده است.
نه اين دروغ است ما تنها دست وي را گرÙتيم Ùˆ به بيرون رانديم تا جلسه برگزار نشود.
بنابراين ماجراي سيلي را تكذيب مي كنيد؟
نيازي به تكذيب من نيست خود اين سرداور سوئدي بعد از هجمه تبليغاتي شديد امريكايي‌ها در رسانه‌ها مبني بر Ø¶Ø±Ø¨â€ŒÙˆØ¬Ø±Ø ÙˆÙŠØŒ مصاØبه كرد Ùˆ اين موارد را تكذيب كرد. ما ‌براين باور بوديم اين جلسه غيرقانوني است Ùˆ به همين علت براي ØÙظ مناÙع ملي ‌و ØÙظ Øقوق خود در چارچوب بيانيه الجزاير از برگزاري آن جلوگيري كرديم.
واكنش ‌دولت امريكا بعد از اين ماجرا چه بود؟
‌با جلوگيري از تشكيل اين جلسه دولت امريكا نتوانست به هد٠خود برسد Ùˆ يك رئيس موقت براي ديوان داوري به ايران تØميل كند. آن هم شخصي كه داوران ايراني در هيچ شرايطي رياست او را بر خود Ùˆ اين ديوان نمي پذيرÙتند Ùˆ دولت ايران هم بارها نسبت به او ابراز بي اعتمادي كرده بود. در واقع تشكيل اين جلسه قانوني نبود Ùˆ ما بØÙ‚ از برگزاري آن جلوگيري كرديم. بنابراين دولت امريكا ØÙ‚ اعتراض نداشت Ùˆ نمي توانست هيچ توجيه قانوني در بيانيه‌هاي الجزاير براي انتخاب يك رئيس موقت داشته باشد. از اين رو چند روزي در اين زمينه سكوت اختيار كرد ولي سپس در صدد برآمد عليه داوران ايراني اقدامي انجام دهد كه وارد جزئيات آن نمي شوم. در اين راستا سرانجام درخواست بركناري من Ùˆ آقاي دكتر Ø´Ùيعي را از رئيس ديوان عالي كشور هلند كرد. در Øقيقت رئيس ديوان عالي كشور هلند در عمل اجرا كننده خواسته‌هاي امريكايي‌ها بود ولي اين‌بار اين شخص مي بايست با من Ùˆ آقاي دكتر Ø´Ùيعي وارد يك چالش Øقوقي شود Ùˆ چون از پيش به نامه نگاري‌هاي اعتراض آميز من آگاه بود مصلØت خود را در اين ديد وارد رسيدگي به درخواست دولت امريكا عليه من Ùˆ آقاي دكتر Ø´Ùيعي نشود Ùˆ بي درنگ از تصدي سمت رسيدگي به درخواست دولت امريكا در اين پرونده استعÙا داد Ùˆ اعلام كرد من در وضعيتي نيستم كه به اين درخواست رسيدگي كنم. بنابراين دولت امريكا در اين مرØله متوق٠شد.
صراØتاً بÙرماييد تÙاوت ديدگاه Ùˆ علت اختلاÙات شما با آقاي ميرØسين موسوي به Ú†Ù‡ مواردي باز مي‌گشت؟
ما اعتقاد داشتيم كه سرداوران بايد اÙراد بي‌طرÙÙŠ باشند Ùˆ نبايد بر سر اين موضوع مماشات كرد بيانيه ØÙ„ ÙˆÙصل دعاوي الجزاير نيز بر بيطرÙÙŠ Ùˆ مرضي الطرÙين بودن سرداوران تأكيد كرده بود Ùˆ اين در جاي خود از اصول گريز ناپذير در داوري‌هاي بين المللي است. اين در Øالي بود كه ميرØسين معتقد به كوتاه‌آمدن در برابر دولت امريكا Ùˆ رئيس ديوان كشور هلند بود Ùˆ اين امر براي ما قابل قبول نبود.
چرا ‌رئيس ديوان كشور هلند در اين پرونده استعÙا كرد؟
من با او نامه نگاري‌هايي انجام مي‌دادم Ùˆ به هر Øال رئيس‌ديوان كشور هلند مي‌دانست در صورتي كه بخواهد به اين پرونده رسيدگي كند ما ساكت نخواهيم نشست Ùˆ از توانايي‌هاي خود در Ø³Ø·Ø Ù‡Ù„Ù†Ø¯ Ùˆ جهان استÙاده خواهيم كرد. بنابراين در عين Ø´Ú¯Ùتي امريكايي‌ها ‌استعÙا داد Ùˆ درخواست امريكايي‌ها با بن‌بست روبه‌رو شد.
در همان ايام ‌روزنامه «هرالدتريبون» ‌در شماره 28 شهريور 1363 خود اينگونه نوشت: «سخنگوي ايالات متØده Ú¯Ùت: وزارت امور خارجه امريكا تنها 2 راه براي رويارويي براي اين وضعيت مي‌يابد؛ نخست استعÙاي 2 داور ايراني Ùˆ ديگر اØضار آنها به تهران». ولي ما هرگز استعÙا نداديم Ùˆ آقاي موسوي اصرار Ùراوان كرد تا ما به تهران بازگرديم. ما به ايران بازگشتيم تا ‌واقعيت رويداد‌ها را در مقابل سانسور كامل خبري Ùˆ تبليغات مسمومي كه عليه ما در جهان به راه انداخته بودند Ùˆ البته در ايران هم راديو‌هاي Ùارسي زبان بيگانه به آن دامن مي زدند روشن كنيم. يكي از سياست‌هاي زيانبار در 30 سال گذشته بي‌خبر نگاه داشتن ملت از جريانات ديوان داوري ايران Ùˆ امريكاست.
البته منابع Ùارسي هم به ØÙ‚ كم است.
اما درواقع منابع بسيار زياد است. آراي ديوان داوري ايران Ùˆ امريكا در مجموع 37 جلد به زبان انگليسي چاپ شده است ولي در ايران از چاپ Ùˆ انتشار متن Ùارسي آن خودداري مي كنند.
آيا شما به عنوان عضوي از هيأت ديپلماسي كشور به Øساب مي‌آمديد؟
ما عضو وزارت امور خارجه نبود‌يم چرا كه طبق قواعد داوري بين المللي داور بايد ‌مستقل باشد و ما به عنوان يك داور غير بيطر٠ولي مستقل انتخاب شده‌‌ بوديم و نه عضو دستگاه ديپلماسي ايران.
قاعدتاً شما همانند داوران امريكايي‌ Øامي مناÙع ملي كشورتان بوديد؟
‌داوران انتخابي از سوي دولت‌ها مانند سرداورها، بيطر٠نيستند اما بايد استقلال خود را ØÙظ كنند.
مهمترين موÙقيت‌هاي شما در خلال مذاكرات به Ú†Ù‡ مواردي بازمي‌گشت؟
ما توانستيم يك آئين دادرسي را براي داوري تدوين كنيم كه ØÙ‚ دÙاع Ùˆ دادرسي عادلانه را براي سازمان‌هاي دولتي ايراني تأمين ‌مي‌كرد. همچنين با بسيج Øقوقدانان ايراني تيم دÙاعي كشور را تقويت كرد‌يم Ùˆ توانستيم از نظر Øقوقي شانه به شانه يك ابر قدرت به نام امريكا پيش برويم.
و مهمترين شكست شما؟
گروه ما هرگز شكست نخورد اما ‌ميرØسين موسوي در پي پذيرش درخواست امريكا‌ ما را بركنار Ùˆ 2 داور بي‌ صلاØيت را به جاي ما معرÙÙŠ كرد. در همان هنگام به پيشنهاد من مجلس شوراي اسلامي كميسيون ويژه‌اي را براي بررسي رويدادهاي ديوان داوري تشكيل داد. گزارش اين كميسيون هنگامي انتشار ياÙت كه ديگر ‌گروه ما بركنار شده بودند با اين وجود كميسيون‌ صريØاً تأييد كرد كه من Ùˆ آقاي دكتر Ø´Ùيعي داراي صلاØيت بوده ايم Ùˆ بركناري ما برخلا٠مناÙع كشور بوده است Ùˆ 2 داور جايگزين را Ùاقد صلاØيت لازم دانست.
اين ديوان روز به روز اÙت كرد به Ù†Øوي كه در بسياري از دعاوي امريكايي‌ها، ايران Ù…Øكوم يا مجبور به مصالØÙ‡ مي‌شد ولي دعاوي ايران همچنان باقي ماند‌. متأسÙانه اØكام ظالمانه بسياري تا به Øال عليه كشور ما از سوي اين ديوان صادر شده كه به علت سانسور كامل خبري در سه دهه گذشته، مردم Ùˆ مطبوعات اطلاعاتي در Øد صÙر دارند.
شيرين‌ترين خاطره شما از هلند چيست؟
ما بيشتر خاطرات تلخي داريم. در كمتر كشوري تجربه چنين رويداد مهمي وجود دارد كه يك كشور گرÙتار پيامدهاي انقلاب Ùˆ جنگ با يك ابرقدرت كه بالاترين توان Øقوقي را در جهان دارد درگير چنين چالش بزرگ Ùˆ Øساس Øقوقي شده باشد ولي من به ظرÙيت‌ها Ùˆ توانايي‌هاي Øقوقدانان ايراني ايمان داشتم Ùˆ از كمك‌هاي خداوند بزرگ برخوردار شديم. من هم اكنون اÙسوس مي‌خورم كه چرا ‌گÙت‌وگوهاي ما در جلسات عمومي ديوان ضبط نشد Ùˆ يا از آن Ùيلمبرداري نگرديد Ùˆ توانايي‌هاي داوران ايراني در خلال مذاكرات ثبت Ùˆ ضبط نشد؛ به ياد دارم ‌كه در روند Ú¯Ùت‌وگو‌هاي Øقوقي در ديوان كه با Øضور گروه بزرگي از داوران Ùˆ نمايندگان دولت‌ها Ùˆ مترجمين برگزار مي شد سرداور Ùرانسوي كه پيش از آن سال‌ها رياست ديوان عالي كشور Ùرانسه را عهده دار بود پس از مجادلات Øقوقي دوبه دو با من دوبار اين جمله را به زبان آورد كه: من تو را به عنوان وكيل خود انتخاب خواهم كرد. تجربه اين ديوان داوري براي Øقوقدانان ايراني موÙقيت آميز بود Ùˆ اين واقعيت را بر پايه آثاري كه از آن به جاي مانده است مي توان نشان داد. اگر Øقوقدانان ايراني براي مسائل Øقوقي Øساس كشور با يك مديريت صØÙŠØ Ø¨Ù‡ كار گرÙته شوند دولت ايران مي تواند در عرصه بين المللي به خوبي ‌از مناÙع ملي كشور دÙاع كند. ‌البته اگر روزي مسئولان خواستند بدعت ناپسند سانسور دولت ميرØسين را بشكنند مي توانند در گام نخست متن Ùارسي موجود همان 37‌ جلد كتاب ذكر شده را منتشر كنند. لازم به ذكر است كه درباره اين ديوان تا به Øال دو بار تØقيق Ùˆ تÙØص صورت گرÙته است يك بار در مجلس دوره دوم كه Øتي از انتشار گزارش آن هم جلوگيري شد Ùˆ ديگري در مجلس Ù‡Ùتم كه ‌گزارش آن هم انتشار نياÙت Ùˆ تنها خلاصه‌اي از آن در جلسه علني خوانده شد.
علت سانسور گسترده خبري در دهه 60 چيست؟
‌در آن هنگام سياست كلي دولت موسوي پنهان‌كاري بود كه با اÙسوس هنوز هم ادامه دارد ولي امريكايي‌ها براي ØÙظ مناÙع شهروندان خود Ùˆ مناÙع ملي كشورشان در همه زمينه‌ها از سياست Ø´ÙاÙيت Ùˆ علني بودن پيروي كردند. نخست آنكه Ú¯Ùت‌وگوهايي را كه به امضاي بيانيه‌هاي الجزاير انجاميد در يك جلد انتشار دادند. دوم اينكه از همان آغاز كار ديوان داوري با يك مؤسسه انتشاراتي به نام «گروسيوس» در انگلستان وارد Ú¯Ùت‌وگو شدند Ùˆ اين مؤسسه همه تصميم‌ها Ùˆ اØكام Ùˆ اسناد ديوان داوري را به زبان انگليسي منتشر كرد كه اكنون در ٣٧ جلد در بيشتر كتابخانه‌هاي دانشكده‌هاي Øقوق در بيشتر كشورها در دسترس پژوهشگران است Ùˆ سرانجام اينكه شركت‌هاي امريكايي هم از دو نشريه خصوصي Øمايت مي‌كردند Ùˆ اين دو مجله ماهانه همگي رويدادهاي ديوان داوري Ùˆ تØولات آن را روز به روز زيرنظر داشتند Ùˆ Øتي بسياري از مسائل مربوط به داوران ايراني Ùˆ يا Øتي دولت ايران را نيز منتشر مي‌كردند Ùˆ اين دو نشريه منبع ارزشمندي براي پژوهشگران ايراني خواهد بود ولي در مقابل، سياست كلي در ايران پنهان كاري بود. در همان آغاز كار ديوان من پيشنهاد كردم يك نشريه ويژه از سوي بانك مركزي يا دÙتر خدمات Øقوقي در باره اخبار Ùˆ گزارش‌هاي ديوان منتشر شود كه نسبت به آن بي علاقگي نشان دادند. هنگامي كه دولت امريكا تلاش براي انتشار متن انگليسي آرا Ùˆ گزارش‌هاي ديوان كرد آقاي Ø´Ùيعي Ùˆ نماينده دولت ايران پيشنهاد كردند كه متن Ùارسي اين مجلدات نيز كه به Ùارسي وجود داشت به هزينه مشترك ايران Ùˆ امريكا در هلند چاپ شود اين پيشنهاد به تصويب كميته اداري ديوان رسيد ولي دست اندركاران دÙتر خدمات Øقوقي Ùˆ مقامات دولتي در ايران از آن استقبال نكردند. همچنين در تير يا مرداد ماه سال 1363 كه در تهران بودم به دعوت صدا Ùˆ سيما در يك برنامه يك‌ساعته در سيما Øضور ياÙتم Ùˆ گزارش جامعي از اوضاع ديوان داوري را در استوديو ضبط كردم ولي اين گزارش پخش نشد Ùˆ قطعاً در بايگاني سيما وجود دارد.
شما پس از بركنارشدن، مسئولين Ùˆ مردم را تا Ú†Ù‡ Øد در جريان امور قرار داديد؟
بايد توجه شما را به اين نكته جلب كنم كه ما هرگز از سوي دولت ايران بركنار نشديم. در واقع دولت ايران درخواست دولت امريكا براي كنار گذاردن من Ùˆ آقاي دكتر Ø´Ùيعي از ديوان داوري را Ù…Ø·Ø±Ø ÙƒØ±Ø¯ Ùˆ آقاي موسوي اين درخواست را پذيرÙت ولي بدون درخواست دولت امريكا، دولت ايران نمي‌توانست با تصميم خود ما را بركنار كند. اين را هم بگويم كه ريگان رئيس جمهور امريكا در گزارشي بركناري ما را به عنوان دستاورد خود به مردم امريكا ارائه داد Ùˆ اما پيش از اينكه آقاي موسوي 2 داور جديد به ما معرÙÙŠ كند من 3 نامه به وي نوشتم Ùˆ او را از اين تصميم برØذر داشتم Ùˆ پيامدهاي آن را براي ايشان ØªØ´Ø±ÙŠØ ÙƒØ±Ø¯Ù…. همچنين در يكي از جلسات غيرعلني مجلس به همراه آقاي دكتر Ø´Ùيعي Øضور ياÙتيم وگزارشي از اوضاع ديوان داوري Ùˆ رويدادهاي آن را به نمايندگان داديم Ùˆ در همين جلسه درخواست تشكيل يك كميسيون ويژه براي رسيدگي به مسائل اين ديوان را Ù…Ø·Ø±Ø ÙƒØ±Ø¯ÙŠÙ…. من در شوراي نگهبان هم كه دبير آن در آن هنگام Øضرت‌آيت‌الله آقاي صاÙي‌گلپايگاني بود Øضور ياÙتم Ùˆ در يك جلسه 2 ساعته به ØªØ´Ø±ÙŠØ Ø§ÙˆØ¶Ø§Ø¹ ديوان داوري پرداختم. با بسياري از مقامات مؤثر ديگر در تهران Ùˆ قم هم ديدارهايي داشتم كه نيازي به Ú¯Ùتن جزئيات آن نيست. من چندين نامه‌ به مسئولين نوشتم كه هنوز انتشار آنها را ØµÙ„Ø§Ø Ù†Ù…ÙŠâ€ŒØ¯Ø§Ù†Ù… اما يك گزارش جامع 12 صÙØه‌اي را به ‌تاريخ 15 مهر 1363 آماده انتشار كردم اما نتوانستم آن را در نشريات Ùˆ رسانه‌ها ‌به چاپ برسانم چرا كه در تاريخ 8 مهر 1363 از سوي آقاي سيد Ù…Øمد خاتمي وزير وقت ارشاد بخشنامه‌اي به روزنامه‌ها شد كه از انتشار اخبار ديوان داوري ايران Ùˆ امريكا خودداري كنند Ùˆ اين بخشنامه سانسور آن هم به صورت رسمي در تاريخ ايران بي‌سابقه ‌بوده است. اين بخشنامه به دست من رسيد Ùˆ برادر من ‌آقاي مهندس اØمد كاشاني در جلسه علني مجلس آن را قرائت كرد Ùˆ از آقاي خاتمي در زمينه صدور اين بخشنامه رسمي سانسور سؤال كرد ولي ‌توضيØات خاتمي قطعاً بي‌ربط بود Ùˆ برادر من را هم ‌به Ùاصله كمي پس از آن بازداشت كردند Ùˆ دو سال از دوره نمايندگي خود را در زندان گذرانيد.
بگذاريد با چند سؤال كمي بيشتر به شخصيت جنابعالي بپردازيم. چه شد كه شما كانديداي رياست جمهوري شديد؟
در سال 1364 من نامزد انتخابات رياست جمهوري شدم. در آن ايام تنها ‌يك ساعت (دونيم ساعت در دو برنامه) را در اختيار كانديداها قرار ‌‌دادند Ùˆ من توانستم در برنامه دوم به مدت 10 دقيقه در باره مسائل ديوان داوري ايران Ùˆ امريكا با مردم سخن بگويم. در آن انتخابات من Ù†Ùر دوم شدم.
آقاي ميرØسين موسوي در روزهاي پاياني انتخابات يك مصاØبه رسانه‌اي يك ساعته يا بيشتر ترتيب دادند كه ‌متن كامل آن از سيما پخش شد Ùˆ در آن با ÙراÙكني Ùˆ خلا٠گويي به پاسخگويي به مطالب Ù…Ø·Ø±Ø Ø´Ø¯Ù‡ از سوي من پرداخت. البته من بي‌درنگ به ايشان پيشنهاد انجام بØØ« آزاد Ùˆ مناظره تلويزيوني را دادم كه از پذيرش آن سر باز زدند Ùˆ من ناگزير شدم در يك كتابچه 56 صÙØÙ‡ اي به خلا٠گويي‌هاي وي پاسخ دهم ولي هنگامي كه اين پاسخ زير چاپ بود معاون مطبوعاتي وزارت ارشاد شخصاً دستور توقي٠آن را داد ولي برادر من Ùˆ ديگر دوستان من تنها توانستند چهار هزار نسخه صØاÙÙŠ نشده آن را از چاپخانه خارج كنند Ùˆ پس از انجام صØاÙÙŠ در چاپخانه يكي از دوستان، آنها را در مجلس Ùˆ پاره‌اي از Ù…ØاÙÙ„ توزيع كرديم، Øسن اثر داشت Ùˆ قطعاً مندرجات همين كتابچه يكي از دلايلي بود كه در هنگام معرÙÙŠ ميرØسين موسوي به مجلس، 99 نماينده به وي رأي مخال٠دادند. به هر Øال بيانيه‌هاي الجزاير Ùˆ تجربه تأسيس Ùˆ ادامه كار ديوان داوري ايران Ùˆ امريكا از مهمترين رويدادها Ùˆ مسائل روابط خارجي ايران است كه هنوز هم ادامه دارد. دانشجويان دانشكده‌هاي Øقوق عموماً از اين تجربه گرانبها ناآگاه هستند Ùˆ مردم ايران Ùˆ رسانه‌ها هنوز هم در جريان روند كارهاي اين ديوان قرار نگرÙته اند بويژه نسبت به پرونده‌هاي نظامي ايران كه هم اكنون در دست رسيدگي هستند.