این منطقه بیش از 60 درصد ذخایر Ù†Ùتی Ùˆ 30 درصد از منابع گازی جهان را در بردارد.2 آمریکا در Øدود 30 درصد، اروپای غربی 60 درصد، Ùˆ ژاپن 76 درصد Ù†Ùت وارداتی خود را از خلیج Ùارس تأمین Ù…ÛŒ کنند. از این رو دستیابی به کشورهای خلیج Ùارس Ùˆ خود خلیج Ùارس Ú©Ù‡ در Øقیقت شاهرگ Øیاتی Ù†Ùت وارداتی آمریکا Ùˆ متØدان آن است، نهایت اهمیت را دارد.
اثر امنیتی Ù†Ùت خلیج Ùارس نیز بااهمیت است. به این معنی Ú©Ù‡ نه تنها اقتصاد کشورهای اروپایی، بلکه سیستم های دÙاعی آنها نیز برای کارکرد خود نیاز به Ù†Ùت خلیج Ùارس دارند. بنابراین «ناتو» مهمترین بهره گیرنده Ùˆ در Øقیقت وابسته به Ù†Ùت خلیج Ùارس است.3
در یکی از اسناد سÙارت آمریکا در تهران، یکی از اهدا٠آمریکا در ایران، تأمین دسترسی به منابع Ù†Ùتی Ùˆ مواد معدنی در ایران، به قیمت های قابل تØمل برای آمریکا Ùˆ هم پیمانانش،4 عنوان شده است.
آمریکا جهت دستیابی به هد٠سلطه بر خلیج Ùارس به منظور عبور Ù†Ùت ارزان قیمت، Øاضر به انجام هر اقدامی از جمله سرنگون کردن دولت های مردمی Ùˆ به روی کارآوردن Øکومت های دست نشانده، Ù…ÛŒ باشد Ú©Ù‡ نمونه بارز آن را در کودتای 28 مرداد Ùˆ 1332 Ùˆ سرنگون ساختن دولت دکتر مصدق Ù…ÛŒ توان مشاهده کرد.
«جیمز بیل» هد٠اصلی امریکا از دست زدن به این اقدام را چنین بیان می کند:
«دخالت (امریکا) در ایران، تاج Ùˆ تخت سلطنت را برای بیست Ùˆ پنج سال دیگر به خاندان پهلوی هدیه کرد Ùˆ صاØبان صنایع Ù†Ùتی بین المللی را قادر ساخت Ú©Ù‡ با نرخی ارزان، بیست Ùˆ چهار میلیارد بشکه Ù†Ùت را در Ø·ÛŒ این مدت از ایران صادر کنند.»5
روزنامه «لوس آنجلس تایمز» نیز در یکی از سرمقاله های خود در ØªÙˆØ¶ÛŒØ Ø³ÛŒØ§Ø³Øª آمریکا نسبت به خلیج Ùارس Ù…ÛŒ نویسد:
در Øدود نص٠قیمت جهان نزدیک سواØÙ„ خلیج Ùارس تولید Ùˆ سپس از طریق تنگه هرمز به بازارهای جهانی منتقل Ù…ÛŒ شود. بنابراین آزادی عبور از آن گلوگاه موضوعی است Ú©Ù‡ از اهمیت ویژه استراتژیکی برخوردار است...
هر آنچه Ú©Ù‡ جریان عبور آزاد Ù†Ùت از خلیج (Ùارس) را تهدید کند، ثبات اقتصاد جهانی Ùˆ مناÙع ایالات متØده را به مخاطره خواهد انداخت.»6
در بیانیه ای Ú©Ù‡ در سال1991 از سوی وزارت دÙاع آمریکا (پنتاگون) انتشار یاÙت، در مورد اهمیت عرضه Ù†Ùت خلیج Ùارس چنین Ú¯Ùته شده بود:
«وابستگی جهان به Ù†Ùت برای مقاصد نظامی رو به اÙزایش است. در Øالی Ú©Ù‡ جنگ جهانی دوم 60 درصد سوخت مورد نیاز را از زغال سنگ Ùˆ 40 درصد را از Ù†Ùت تأمین کرد؛ اما Ù†Ùت 60 درصد سوخت مورد نیاز عملیات نظامی در جنگ کره را تشکیل Ù…ÛŒ داد. سوخت مورد نیاز آمریکا Ø·ÛŒ جنگ ویتنام تقریباً سراسر از Ù†Ùت تأمین شد. Ùˆ البته دسترسی به Ù†Ùت برای هر گونه عملیات نظامی یکی از دشواری های اساسی است Ú©Ù‡ ما با آن روبرو هستیم... مسأله انرژی برای آمریکا Ùˆ متØدان آن از دیدگاه جغراÙیایی بر خلیج Ùارس تمرکز یاÙته است. کشورهای Øوزه خلیج Ùارس Ú©Ù‡ شماری از آنها مستعد آشوب بوده Ùˆ از دیدگاه سیاسی بی ثبات هستند، Øدود 65 درصد Ú©Ù„ صادرات Ù†Ùتی جهانی Ùˆ 55 درصد ذخایر شناخته شده Ù†Ùت جهان را در دست دارند.7
از طرÙÛŒ پیش بینی گردیده است Ú©Ù‡ تا سال 2000ØŒ واردات Ù†Ùت ایالات متØده آمریکا، بیش از 50 درصد اÙزایش خواهد یاÙت Ú©Ù‡ اØتمالاً بیشتر آن از کشورهای Øوزه خلیج Ùارس است. اروپا نیز برای تأمین بیش از 40 درصد Ù†Ùت مورد اØتیاج خود به این منطقه نیازمند است. ژاپن نیز باید 70 درصد Ù†Ùت مورد نیاز خود را از کشورهای تولید کننده خلیج Ùارس تأمین کند. بعلاوه، تقاضا برای Ù†Ùت در کشورهای در Øال توسعه نیز Ú©Ù‡ بیشترین رشد را در سالهای آینده خواهند داشت، از این منبع باید تأمین گردد.»8
با توجه به مطالب ذکر شده، مشاهده Ù…ÛŒ گردد Ú©Ù‡ خلیج Ùارس در ØÚ©Ù… گلوگاه Ù†Ùتی برای تمام کشورهای جهان Ù…ÛŒ باشد. بیش از نص٠ذخایر شناخته شده Ù†Ùت جهان در آن قرار دارد Ùˆ اکثر این مواد باید از گلوگاه استراتژیک تنگه هرمز عبور کند. بنابراین Ù…ÛŒ بینیم Ú©Ù‡ موقعیت Øیاتی Ùˆ استراتژیکی این آبراه تا Ú†Ù‡ اندازه است. در این باره، نظریه رسمی دولت آمریکا Ú©Ù‡ به «دکترین کارتر» مشهور گشت، بدین Ø´Ø±Ø Ø§Ø³Øª:
«هر کوششی توسط یک قدرت خارجی، به منظور بدست آوردن کنترل در منطقه خلیج Ùارس ØŒ به عنوان تهدید مناÙع Øیاتی ایالات متØده آمریکا تلقی خواهد شد Ùˆ با چنین تهدیدی به هر وسیله لازم از جمله توسل به نیروی نظامی مقابله خواهد شد.»9
«امیل صیقل»، یکی از کارشناسان مسایل خلیج Ùارس Ù…ÛŒ گوید:
«مسأله مسأله امنیت منطقه Ù†Ùت خیز خلیج Ùارس از پایان جنگ جهانی دوم به بعد، یکی از نگرانی های بزرگ ایالات متØده بوده است. روسای جمهوری آمریکا از هاری ترومن تا بیل کلینتون نقش مهمی در Ø´Ú©Ù„ دادن مجدد ژئوپولتیک منطقه به منظور ایجاد ثبات در آن Ùˆ تأمین مناÙع جهانی ایالات متØده داشته اند. با وجود تÙاوت هایی Ú©Ù‡ در روش آنها وجود داشته٠همگی هد٠مشترکی را تعقیب Ù…ÛŒ کرده اند Ùˆ آن برقراری Ùˆ ØÙظ سلطه آمریکا در این منطقه بوده است.»10
ریچارد مورÙی، عضو شورای روابط خارجی آمریکا، نیز در سال1993 Ù…ÛŒ گوید: «استراتژی Ú©Ù„ÛŒ آمریکا برای خلیج (Ùارس) مشخص است. ما برای چند سال آینده، به خاطر مطمئن بودن نسبت به تأمین امنیت انرژی جهان همچنان به عنوان قدرت مسلط در منطقه باقی خواهیم ماند...
واقعیت این است Ú©Ù‡ اگر مذاکرات بین ایران Ùˆ آمریکا گسترش یابد، روابط بین دو کشور بخاطر تصمیم آمریکا در باقی ماندن به عنوان تنها قدرت منطقه خلیج (Ùارس)ØŒ همچنان تیره خواهد بود. زیرا Ú©Ù‡ تهران از نظر تاریخی Ùˆ جغراÙیایی همیشه ادعای چنین نقشی را داشته است. ایران از Øضور نظامی آمریکا در منطقه متنÙر است Ùˆ از هر کوششی برای Ú©Ù… کردن آن Ùرو گزار نخواهد کرد.»11
به راستی Ú©Ù‡ جمهوری اسلامی ایران همیشه از Øضور نظامی آمریکا در منطقه تنÙر داشته Ùˆ مخالÙت خود را با این Øضور نامشروع ابراز داشته است.
چنانچه خوانندگان Ù…Øترم ملاØظه Ù…ÛŒ نمایند، وابستگی صنایع نظامی Ùˆ غیرنظامی جهان غرب به طور عام Ùˆ ایالات متØده آمریکا به طور خاص، به Ù†Ùت خلیج Ùارس، پس از جنگ جهانی دوم به طور روزاÙزون گسترش یاÙته Ùˆ مناÙع خود را در سلطه بر Øوزه های Ù†Ùتی این منطقه Ùˆ جلوگیری از تسلط رقیب بر آن تعری٠کرده است. هم چنین، ØÙظ مداوم Ùˆ ارزان آن را به هر قیمتی خواستار بوده Ùˆ هستند. ولیکن سرنگونی رژیم پهلوی Ùˆ بر سر کار آمدن نظام جمهوری اسلامی ایران، یکی از پایه های مهم سلطه آمریکا در خلیج Ùارس را از بین برد Ùˆ تلاش های آمریکا برای غارت منابع Ù†Ùتی منطقه را بارها با خطرات جدی مواجه ساخت.
ب- Øکومت وابسته به غرب در خلیج Ùارس:
یکی از مهمترین مناÙع آمریکا در منطقه ÛŒ خلیج Ùارس را Ù…ÛŒ توان Øکومت های وابسته به غرب دانست Ú©Ù‡ عمدتاً به خاطر نداشتن پایگاه مردمی در کشورهای خود به دامان دولت های غربی Ùˆ به خصوص آمریکا، پناه برده اند. اینان غالباً به دلیل Ùقدان مشروعیت سیاسی، با بØران های سیاسی Ùˆ اجتماعی مواجه بوده Ùˆ برای سرکوب اعتراضات مردم خویش، ازآمریکا Ùˆ یا سایر متØدین ÙˆÛŒ Ú©Ù…Ú© گرÙته اند.
در بخشی از یک گزارش «سری» سÙارت آمریکا در تهران به تاریخ 1977ØŒ در مورد Ú©Ù…Ú© رژیم شاه به Øکومت عمان برای سرکوب شورش ظÙار، چنین آمده است.
«ایران Ú©Ù‡ در یک موقعیت استراتژیکی قرار گرÙته... یک نقش معتدل کننده پشتیبانی در امور منطقه ای ایÙا کرده Ùˆ اختلاÙات Ù…ØÙ„ÛŒ را به سازش رسانده Ùˆ به عمان Ú©Ù…Ú© کرده است تا شورش تØت Øمایت کمونیست ها را در منطقه جنوب عمان سرکوب کند. خلاصه، بر Øسب توانایی Ùˆ Ù†Ùوذ، ایران یک نقش سازنده Ùˆ Ú©Ù…Ú© کننده در اموری Ú©Ù‡ مستقیماً مورد علاقه ایالات متØده بوده، داشته است.»12
در یک سند دیگر، درباره ÛŒ برنامه های آمریکا برای Øمایت از Øکومت های دست نشانده اش، Ù…ÛŒ خوانیم:
«در خلیج Ùارس، ما Ù…ÛŒ خواهیم در عین Øالی Ú©Ù‡ از دسترسی خود به منطقه Ùˆ Ù†Ùت آن ØÙاظت Ù…ÛŒ کنیم، Ù†Ùوذ شوروی Ùˆ کشورهای اÙراطی عرب را مهار کنیم. ما همکاری منطقه ای برای امنیت را به سرکردگی ایران Ùˆ عربستان سعودی ترغیب Ù…ÛŒ کنیم Ùˆ تجهیزات دÙاعی را به مقادیر زیاد به کشورهای دوست Ù…ÛŒ Ùروشیم.»13
اما سرنگونی شاه و تأسیس یک جمهوری اسلامی مبارز در ایران، ضربه سختی برای رهبران عربستان سعودی به شمار آمد.
در این باره یکی از کارشناسان عرب مسایل خلیج Ùارس Ù…ÛŒ گوید: اخطارهای مکرر آیت الله خمینی مبنی بر صدور انقلاب اسلامی، اساساً مایه نگرانی رهبران عربستان سعودی را Ùراهم آورد. الگوی ایران نشان داد Ú©Ù‡ میان روال پادشاهی موروثی Ùˆ اسلام، ناسازگاری وجود داشته Ùˆ این امر پیامی تهدیدآمیز برای پادشاهی سعودی بود.14
ÙˆÛŒ در ادامه مطلب خود Ù…ÛŒ گوید: «درخواست آشکار رهبر انقلاب اسلامی از مردمان کشورهای خلیج Ùارس، برای بپا خاستن علیه Øکام ستمگر، بنیاد امنیتی Ùˆ ثبات کشورهای مزبور را به لرزه درآورد. این Ùرمانروایان دیدند Ú©Ù‡ چگونه یک پادشاه Ú©Ù‡ از سوی یک ابرقدرت نیز پشتیبانی Ù…ÛŒ شد، با انقلاب اسلامی سرنگون شد.»15
«آنتونی پارسونز» آخرین سÙیر انگلستان ایران در زمان شاه، در مقاله ای Ú©Ù‡ در دهمین سال انقلاب تØت عنوان «انقلاب ایران» نوشته، در رابطه با موج بیدارگری اسلامی چنین Ù…ÛŒ گوید:
«تعصب انقلابیون به همراه Ùعالیت های ایشان در جهت براندازی Øکومت ها، اثرات الهام بخش خود را به جوامع اسلامی شیعه در جهان عرب به خصوص در عراق، لبنان، بØرین، Ùˆ ایالات شرقی عربستان سعودی القاء کرده است. Øتی در نقطه دوردستی مانند تونس، با یک اکثریت قریب به اتÙاق سنی مذهب هم، مطلوب بودن Ùˆ Øالت بیدارگری یک رهبری اسلامی مذهبی Ùˆ اصیل Ú©Ù‡ موÙÙ‚ شده یک رژیم قدرتمند پشتیبانی شده، توسط غرب را سرنگون کند، کاملاً در بین مردم Ù…Øسوس است. اولین امواج این Øرکت، Øکومت بعث عراق را نیز به لرزه درآورد.»16
«کارتر» نیز در یکی از سخنرانی های خود می گوید:
«بیداری اسلامی، امواجی از هیجان، تعصب گرایی Ùˆ ÙˆØشت را به سراسر منطقه Ùرستاده است».17
«هنری کیسنجر» نیز در مصاØبه با یک خبرگزاری ایتالیایی اظهار داشته بود:
«دولت های Øوزه خلیج Ùارس، با چهار تهدید جدی مواجه هستند: رادیکالیسم شیعه، بینادگرایی اسلامی، انقلاب ایران، Ùˆ توسعه طلبی شوروی.»
کیسینجر سپس با عنوان کردن دلایلی چون دوری شوری از خاورمیانه، Ùˆ این Ú©Ù‡ تهدید شوروی بیشتر متوجه آمریکاست Ùˆ به هر Øال آمریکا کشورهای Ú©ÙˆÚ†Ú© طرÙدار خود را در برابر این تهدید Øمایت خواهد کرد. نتیجه گیری Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ تنها خطر باقی مانده برای منطقه، جمهوری اسلامی ایران است. ÙˆÛŒ همچنین به طور تلویØÛŒ اظهار Ù…ÛŒ دارد Ú©Ù‡ اگر Ú†Ù‡ آمریکا مسأله شوروی را خود ØÙ„ Ù…ÛŒ کند، لیکن انتظار دارد کشورهای منطقه برای ØÙ„ سه تهدید برخاسته از انقلاب اسلامی، خود دست به کار شوند.18
به نظر یکی از کارشناسان آمریکایی به نام «اریک هوگلاند» برخی از تØلیل گران دولتی Ùˆ سازمانهای تØقیقاتی خصوصی آمریکایی نیز بر این عقیده هستند Ú©Ù‡ سازمانهای گوناگونی متشکل از بنیادگرایان اسلامی Ú©Ù‡ از ایران Ú©Ù…Ú© دریاÙت Ù…ÛŒ کنند، سعی دارند دولت های کشورهای عضو شورای همکاری خلیج Ùارس را بی ثبات کرده Ùˆ یا Øتی براندازند.19
با توجه به موارد مذکور، ملاØظه Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، بسیاری از Øکومتهای دست نشانده منطقه Ú©Ù‡ با اعتراضات مردم خویش مواجه شده بودند، از تغییرات بوجود آمده به ÙˆØشت اÙتاده، لرزش پایه های Øکومت خود را مشاهده کردند؛ Ùˆ در نتیجه آمریکا نیز مناÙع نامشروع خود را در معرض خطر دید.
پی نوشت ها:
1- Ù…. عبدالØاÙظ، «پدیداری نظم نوین در خلیج Ùارس»، ترجمه جمشید زنگنه، مجموعه مقالات دومین سمینار بررسی مسایل خلیج Ùارس، (تهران: دÙتر مطالعات سیاسی Ùˆ بین المللی، 1372)ØŒ صÙØÙ‡119
2- . Øسین شیخ الاسلام، «دورنمای ØµÙ„Ø Ùˆ ثبات در خلیج Ùارس Ùˆ دریای عمان» مجموعه مقالات چهارمین سمینار خلیج Ùارس( تهران: دÙتر مطالعات سیاسی Ùˆ بین المللی،1373)ØŒ صÙØÙ‡43.
3- Ù…ØŒ عبدالØاÙظ، پیشین، صÙØÙ‡120.
4- اسناد لانه جاسوسی جلد 8ØŒ پیشین، صÙØÙ‡ 110.
. James Bill. Op.cit,p93- 5
Los Angeles Times March24,1995-6
7- بیل راجرز، «نÙت Ùˆ امنیت در خلیج Ùارس». ترجمه جمشید زنگنه مجموعه مقالات چهارمین سمینار خلیج Ùارس، (تهران: دÙتر مطالعات سیاسی Ùˆ بین المللی، 1373)ØŒ صÙØÙ‡339.
8- Ù…Øمد سریر Ùˆ قربان نرسی، «تØولات سیاسی در خلیج Ùارس Ùˆ آثار آن بر بازارهای بین المللی Ù†Ùت.» مجموعه مقالات چهارمین سمینار خلیج Ùارس، (تهران: دÙتر مطالعات سیاسی Ùˆ بین المللی، 1373) صÙØÙ‡367
9- همایون الهی، «خلیج Ùارس Ùˆ مسایل آن»، (تهران: نشر قومس، 1368)ØŒ صÙØÙ‡ 304.
10- امین صیقل ØŒ « Ù…Ùهوم امنیت در خلیج Ùارس از نظر ایالات متØده » ترجمه امیر سعید الهی ØŒ مجموعه مقالات چهارمین سمینار خلیج Ùارس ØŒ پیشین ØŒ صÙØÙ‡ 137
11- Richard w .Murphy. "The U.S.A Policy against Iran and Iraq " Christion Science monitor ,February 10,1993
. ژنرال «کیلی» Ùرمانده نیروهای واکنش سریع آمریکا نیز درباره ÛŒ اعمال سلطه بر منطقه خلیج Ùارس Ù…ÛŒ گوید: بر نیروهای Ù…Ø³Ù„Ø Ø¢Ù…Ø±ÛŒÚ©Ø§ است Ú©Ù‡ برای ØÙظ مناÙع نسل های آینده آمریکا، در مناطق Ù†Ùتی خاورمیانه Ùˆ سواØÙ„ خلیج Ùارس، Øضور Ùعال داشته Ùˆ بر آنها تسلط داشته باشند.
رک. به: Ùاطمه رجبی، پیشین، صÙØÙ‡227.
12- . اسناد لانه جاسوسی جلد 8ØŒ پیشین، صÙØÙ‡ 199.
13- همان ØŒ صÙØÙ‡ 134
14- Ù…. عبدالØاÙظ. پیشین، صÙØÙ‡128.
15- همان ØŒ صÙØÙ‡ 128 .
16- A .Parsons. "The Iranian Revolution", The Middle East Review vol.xx.no.30,spring 1988
17- J .Carter "The Middle East Consultation: a look to the future . " The Middle East Journal, vol 42,no 2,spring 1988
18- روزنامه اطلاعات، 6/4/1361.
19- اریک هوگلاند، «دردگاه های ایالات متØده در مورد امنیت خلیج Ùارس». ترجمه باقر نصیری مجموعه مقالات چهارمین سمینار خلیج Ùارس، پیشین، صÙØÙ‡164